Ο Γιώργος Γραμματικάκης μπορεί με την ίδια ευκολία να μιλάει για το φως («χάρη στο φως, η επιστήμη οδηγήθηκε στις πιο σπουδαίες κατακτήσεις της» λέει με νόημα), το Σύμπαν, την πολιτική ή την Κρήτη. Καθηγητής Φυσικής, πρώην πρύτανης και νυν ευρωβουλευτής του Ποταμιού, παραμένει ένας αναγεννησιακός στοχαστής με διάθεση και ικανότητα εκλαΐκευσης των πιο πολύπλοκων όρων και με έγνοια για το συλλογικό. Στη Φυσική εξέβαλε από μια… ασθένεια. Από την Κρήτη δεν έφυγε ποτέ – ακόμη κι όταν για μέρες απουσιάζει λόγω του ευρωκοινοβουλευτικού του έργου στις Βρυξέλλες και στο Στρασβούργο. Και δηλώνει πάντα αριστερός, αν και με τρεμάμενη – όπως λέει – φωνή. Η συζήτηση εφ’ όλης της ύλης με τον Γιώργο Γραμματικάκη είναι απολαυστική και ο συνομιλητής του βγαίνει πάντα κερδισμένος.

Πώς προέκυψε αλήθεια η Φυσική, ως σπουδές και πορεία, στη ζωή σας; Θέλατε εξαρχής να κάνετε κάτι τέτοιο;

Θα ήμουν ευτυχής αν μπορούσα να δώσω τη συνήθη απάντηση: ότι από μικρό παιδί αισθανόμουν πλασμένος για την επιστήμη της Φυσικής – ένας μικρός Αϊνστάιν, ας πούμε. Η αλήθεια όμως είναι διαφορετική. Δεν είχα καμιά ιδιαίτερη κλίση για τη Φυσική. Αποφάσισα μάλιστα να σπουδάσω μηχανολόγος γιατί, σύμφωνα με τις φήμες της εποχής, εξασφάλιζε μια άνετη ζωή. Εχασα όμως τις εξετάσεις στο Πολυτεχνείο, επειδή σε ένα μάθημα αρρώστησα από ασιατική γρίπη. Στην απελπισία μου, ακολούθησα τότε την συμβουλή ενός φίλου, που επέμενε ότι η Φυσική είναι η επιστήμη του μέλλοντος. Το ότι σφράγιζε όμως με ορμή και το παρόν, άργησα πολύ να το διαπιστώσω. Οι επαναστάσεις της δεν είχαν ακόμα φτάσει στα ελληνικά πανεπιστήμια. Φοβούμαι λοιπόν ότι στη δική μου περίπτωση, αλλά και γενικότερα νομίζω, η έννοια του επαγγελματικού προσανατολισμού δεν λειτούργησε. Λειτούργησε όμως η έννοια της τύχης, που μας διαφεύγει και πάλι το βαθύτερό της νόημα.

Μπανάλ ερώτηση, αλλά την Κρήτη την κουβαλούσατε και στην Αγγλία για παράδειγμα; Το λέω γιατί συχνά μας δέρνει ένα απωθημένο να αποποιηθούμε τον τόπο καταγωγής…

Στην Αγγλία έκανα μια ενσυνείδητη προσπάθεια, να απωθήσω την ιδέα της Κρήτης. Για έναν άλλο όμως λόγο. Με βρήκε εκεί, ως μεταπτυχιακό φοιτητή, η δικτατορία του ’67 και δεν μπορούσα να επιστρέψω. Ηττήθηκα, ωστόσο, στο τέλος. Κάποιοι ξεχασμένοι δίσκοι κρητικής μουσικής, που κουβαλούσα μαζί μου, ήταν αρκετοί για να πλημμυρίσουν την ψυχή μου εικόνες και μνήμες. Η οριστική μου συντριβή ήρθε όμως λίγο αργότερα. Σε ένα ταξίδι στη Σαρδηνία, η αυθεντική γεύση της ντομάτας – όπως το μπισκότο Μαντλέν στον Μαρσέλ Προυστ – μου θύμισε το νεανικό μου παρελθόν και τα αγαθά της Κρήτης. Η νοσταλγία με κατέλαβε και δεν έλεγε να φύγει.

Δεν δίνετε την εντύπωση πάντως του εργαστηριακά εγκλωβισμένου επιστήμονα. Εχετε ποικίλα ενδιαφέροντα. Αραγε το ένα συγκρούεται με το άλλο; Τι «θνητό» ζηλεύετε;

Είναι αλήθεια ότι ποτέ δεν αισθάνθηκα εγκλωβισμένος στα επιστημονικά μου τείχη. Αντίθετα, τα ενδιαφέροντά μου είναι πολλά και αντιφατικά, και το χειρότερο είναι ότι αλλάζουν κατά καιρούς. Ξέρω για αυτοκίνητα αλλά και για παλιά ρολόγια, λατρεύω τη μουσική και με συγκινούν τα ανθρώπινα βλέμματα, ψάχνω παντού τη μαγεία της τέχνης. Τα πολλά ενδιαφέροντα είναι ένας βασανισμός, ικανά όμως να σου δώσουν και μεγάλο πλούτο. Δεν συγκρούονται με τις αναζητήσεις της επιστήμης. Επιτρέπουν, αντίθετα, τη θέαση του Ολου. Οσο για τα «θνητά» του κόσμου τούτου, ένα πράγμα δεν συγχωρώ στον εαυτό μου: ότι δεν μπόρεσα να μάθω ένα μουσικό όργανο. Στις δύσκολες ώρες μου θα ήταν ανάσα και παρηγοριά.

Είστε ένας διανοούμενος που ασχολείται με την πολιτική ή ένας πολιτικός που ενίοτε στοχάζεται;

Φοβούμαι, ούτε το ένα ούτε το άλλο. Θα έλεγα ότι είμαι ένας άνθρωπος με κάποιες αρετές και γνώσεις, που χάρη στο Ποτάμι και την ευγενική ψήφο των πολιτών μού δόθηκε μια μοναδική ευκαιρία: να δοκιμαστώ στο δύσκολο αλλά κάπως «αριστοκρατικό» πεδίο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Εκεί, μπορεί ακόμα ένας πολιτικός να στοχάζεται. Στην Ελλάδα, ενώ υπάρχουν σπουδαίες πολιτικές φωνές, ο στοχασμός είναι δύσκολος. Κυριαρχεί η πόλωση, ο φανατισμένος λόγος – και μια αέναη επιστροφή στο παρελθόν.

«Συνομιλίες με το φως» (σ.σ.: βιβλίο του Γραμματικάκη). Γιατί ασχοληθήκατε και τι αλήθεια είναι το φως; Ανάποδα, τι είναι το σκοτάδι;

Υπάρχουν χίλιοι και ένας λόγοι για να ασχοληθεί κάποιος με το φως. Θα αναφέρω έναν μόνον: ότι χάρη στο φως η επιστήμη οδηγήθηκε στις πιο σπουδαίες κατακτήσεις της. Τη θεωρία της σχετικότητας, την κβαντική μηχανική – που αντιβαίνει, σημειωτέον, στην κοινή λογική -, τις σύγχρονες απόψεις για τη γένεση του Σύμπαντος. Οσο για το τι είναι το φως, συμμερίζομαι την αφοριστική δήλωση του σπουδαίου φυσικού και μέντορά μου Ρίτσαρντ Φέινμαν: «Γνωρίζομε ότι το φως αποτελείται από φωτόνια, μας διαφεύγει όμως τι είναι ακριβώς ένα φωτόνιο». Το σκοτάδι, τέλος, δεν πρέπει να μας ανησυχεί. Και στο πιο βαθύ σκοτάδι υπάρχει πάντοτε κάποιο φως. Είναι μια επιστημονική αλήθεια, αλλά κι ένας βαθύς συμβολισμός.

Εξωγήινη ζωή; Τι λέτε; Είμαστε μόνοι ή και αλλού μαλώνουν για τις ίδιες κουταμάρες;

Οπως αναφέρω και στα βιβλία μου, είναι μεγάλη η πιθανότητα η εξωγήινη ζωή να αφθονεί στο Σύμπαν. Δεν πρόκειται όμως ποτέ να τη συναντήσουμε. Οι αποστάσεις που μας χωρίζουν από τους κόσμους που είναι ίσως κατοικήσιμοι ξεπερνούν το ανθρώπινο μυαλό και τα ταξίδια εκεί μοιάζουν ανέφικτα.

Είμαστε λοιπόν καταδικασμένοι στην εξωγήινη μοναξιά μας. Η ζωή όμως εδώ στη Γη ανθίζει πάντα και μας περιμένει. Αν απλώσουμε το χέρι προς τη ζωή αυτή, το φυσικό και ζωικό της θαύμα, τον Αλλο και τους άλλους, ίσως αισθανθούμε λίγο πιο άξιοι έποικοι της Γης. Τότε και οι διαμάχες ή οι κουταμάρες μας, τουλάχιστον δεν θα απειλούν το μέλλον του πλανήτη.

Πιστεύετε σε κάτι ανώτερο της ανθρώπινης ύπαρξης; Ο Θεός ως τελεολογία, ως ανάγκη του ανθρώπου, ως τι;

Είναι αρχέγονα και βασανιστικά ερωτήματα, που ο καθένας δίνει την προσωπική του απάντηση. Εμένα με διαπερνά συχνά ένα κοσμικό θρησκευτικό συναίσθημα, όπως το περιέγραφε ο Αϊνστάιν. Το προκαλούν η αδιανόητη απεραντοσύνη του Σύμπαντος και οι μεγαλειώδεις διεργασίες του. Το βέβαιο είναι ότι η ύπαρξη ή η ανυπαρξία του Θεού δεν αποδεικνύεται με πειράματα. Στην οργισμένη διαπίστωση ενός ηγεμόνα, ότι δεν μπορούσε να εντοπίσει τον Θεό στις έρευνες της επιστήμης, ένας σπουδαίος μαθηματικός της εποχής απάντησε: «Μεγαλειότατε, ο Θεός δεν μου χρειάστηκε στους υπολογισμούς μου». Ο Θεός λοιπόν δεν υπάρχει ως ανάγκη του Σύμπαντος. Υπάρχει όμως ως κατανοητή ανάγκη του ανθρώπου.

Ποιο είναι το μότο για τη Φυσική και ποιο για την πολιτική, ακολουθείτε κάποια βασική αρχή δηλαδή;

Στη Φυσική έχω την αίσθηση ότι κάτι σπουδαίο μάς διαφεύγει. Μόνον έτσι εξηγείται η αδυναμία της Φυσικής να ολοκληρώσει τη λεγόμενη ενιαία θεωρία, που θα περιέκλειε σε λίγες μόνον εξισώσεις όλα τα φαινόμενα του κόσμου. Κάποιος νέος Αϊνστάιν είναι ίσως απαραίτητος. Δεν φαίνεται όμως στον ορίζοντα ή ίσως οι ορίζοντές μας να έχουν θολώσει από την πολλή εξειδίκευση. Ενώ όμως η Φυσική επιδιώκει την κατάκτηση της αλήθειας, η πολιτική λίγο δείχνει να ενδιαφέρεται. Κυρίως την απασχολεί η διεκδίκηση της εξουσίας και σε αυτόν τον στόχο θυσιάζει αξίες και ανθρώπους, συχνά όμως και το συμφέρον του τόπου. Μέσα σε αυτό το ολισθηρό τοπίο εγώ προσπαθώ να είμαι απλώς ο εαυτός μου. Επειδή όμως έχω πεισθεί ότι η πολιτική και η κάθε είδους εξουσία αλλοιώνουν την ψυχή μας, έχω ενημερώσει από παλιά τους φίλους μου ότι αν δουν κάποια περίεργα συμπτώματα στη συμπεριφορά μου, να με ειδοποιήσουν.

Ποια η νέα βαρβαρότητα σήμερα; Μήπως η παλινόρθωση μιας νέας Ακροδεξιάς;

Η Ακροδεξιά δεν είναι η μόνη βαρβαρότητα σήμερα. Αυτή τουλάχιστον είναι ορατή. Με τρομάζουν ωστόσο και οι αόρατες. Οπως τα όσα συμβαίνουν σε κλειστά σπίτια ή στον ανοικτό κόσμο του Διαδικτύου.

Γιατί Ποτάμι; Το λέω γιατί συχνά δηλώνετε αριστερός.

Δηλώνω πράγματι αριστερός, αλλά με κάπως τρεμάμενη φωνή. Διότι, με τα όσα συμβαίνουν στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως, η Αριστερά χρειάζεται να προσδιορίσει και πάλι το περιεχόμενο και τις αρχές της. Προς αυτήν την κατεύθυνση, οι πολιτικές προσπάθειες και μόνο δεν επαρκούν. Χρειάζεται να γεννηθούν νέες φωνές, στη διανόηση αλλά και την ίδια την κοινωνία, που θα αναζητήσουν την απάντηση. Είναι πολλοί πάντως οι λόγοι που με οδήγησαν στο Ποτάμι. Οι ανοικτοί του ορίζοντες, το ξεχωριστό ανθρώπινο δυναμικό του, το ότι απέφευγε τους ιδεολογικούς φανατισμούς. Μέσα σε αυτό τα πλαίσιο επεδίωξε – όπως η ενιαία θεωρία της Φυσικής – μια μεγάλη σύνθεση: ιδεολογικών τάσεων, στόχων για το αύριο, διαδρομών ζωής του καθενός μας. Αυτή ήταν η μεγάλη δύναμη, όπως όμως αποδείχθηκε, και η αδυναμία του. Επειδή περιείχε πολλά χρώματα στο πολιτικό του φάσμα, απέκτησε στο τέλος τη μεταβλητή δομή τού ουράνιου τόξου. Επείγει λοιπόν να ορίσει με ευκρίνεια το πολιτικό του στίγμα.

Η ομιλία σας στο συνέδριο του Ποταμιού σε ποια θέματα κινήθηκε; Γράφτηκε πάντως ότι καλέσατε σε σύμπραξη με τον ΣΥΡΙΖΑ…

Η ομιλία μου περιείχε επτά «υπαινιγμούς», που προσπαθούσαν με ειλικρίνεια να ανιχνεύσουν τα επιτεύγματα αλλά και τα λάθη του Ποταμιού και να διαγράψουν την πορεία του στο μέλλον. Ποτέ και πουθενά – όπως φαίνεται και από το αναρτημένο βίντεο της ομιλίας μου – δεν ζήτησα σύμπραξη με τον ΣΥΡΙΖΑ. Με βάση όμως αυτήν την παραπληροφόρηση, κι ενώ η ομιλία μου προκάλεσε πολλούς επαίνους, δεν έλειψαν και οι παρανοήσεις ή τα κακόβουλα σχόλια. Κυρίως στον θολό κόσμο του Διαδικτύου, αλλά και από τον «χρονογράφο» μιας καθημερινής εφημερίδας. Το «ήθος» αυτών των σχολίων δεν με αφορά, ούτε με αγγίζει. Είναι όμως ανησυχητικό για το επίπεδο της πολιτικής μας ζωής. Ο πολιτικός διάλογος εξαντλείται συνήθως σε παράλληλους μονολόγους και τα εμφύλια πάθη ή ο φανατισμός κυριαρχούν. Ενώ τα περιώνυμα fake news – οι ψευδείς ειδήσεις -, που είναι πια μια παγκόσμια απειλή, εισέβαλαν χωρίς αντίσταση και στη χώρα μας. Δεν ξέρω ποια θα είναι η έξοδος από αυτή την κατάσταση. Στοιχειώνει όμως τις μέρες και τις νύχτες της δημοκρατίας.

Τι θετικό θα σας μείνει από τη μέχρι τώρα θητεία σας στην Ευρωβουλή;

Υπήρξα εισηγητής του Σοσιαλιστικού Κόμματος στο μέγιστο θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων. Για «την ψυχή της Ευρώπης», όπως συνήθισα να λέω. Για δύο λοιπόν χρόνια έζησα τις διεργασίες, τις εντάσεις αλλά και την προσπάθεια σύμπλευσης ανάμεσα στις πολιτικές ομάδες για να φτάσουμε σε μια αποδεκτή πρόταση. Παράλληλα, η αντίδραση των τεχνολογικών κολοσσών, όπως η Google ή η YouTube, που χρησιμοποιούσαν συχνά και αθέμιτα μέσα, προσέδιδε στο θέμα και ένα βαθύτερο νόημα. Εκείνο της υπεράσπισης των δημοκρατικών θεσμών. Υστερα από πολλή αγωνία, η τελική μας πρόταση, που θεμελίωνε την προστασία και τη δίκαιη αμοιβή των ευρωπαίων δημιουργών και καλλιτεχνών, υπερψηφίστηκε από την Ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στο Στρασβούργο. Εζησα ευτυχισμένες στιγμές. Οι συνάδελφοι ευρωβουλευτές χειροκροτούσαν όρθιοι για τη θετική έκβαση της ψηφοφορίας και μου έκαναν νεύματα νίκης. Ηταν ένα γεγονός με μεγάλη σημασία: στην ψηφιακή μας εποχή, μια πιο δίκαιη προοπτική ξεκινούσε για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και τους εκφραστές του.

Ως προς την Ελλάδα; Υπάρχει κάτι ειδικά για την Ελλάδα;

Πηγή μεγάλων ικανοποιήσεων υπήρξε η απόφαση, εμένα και των συνεργατών μου, να προβάλουμε εδώ, στο κέντρο της Ευρώπης, κάποιες από τις δυνάμεις της τέχνης ή της παιδείας που με θυσίες μεγάλες ανθούν ακόμα στον τόπο μας. Οι κύκλοι λοιπόν των εκδηλώσεων που οργανώσαμε και κινήθηκαν γύρω από τον νοητό άξονα του ελληνικού πολιτισμού είχαν επιτυχία απρόσμενη. Ομιλίες και θεατρικές παραστάσεις, ο μηχανισμός των Αντικυθήρων αλλά και μια ημερίδα για τον ελληνικό κινηματογράφο, μουσική από σπουδαίους ερμηνευτές και οι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι για την αστρονομία παρουσιάστηκαν σε αίθουσες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και απλώθηκαν, όταν χρειαζόταν, σε θέατρα των Βρυξελλών. Εδειξαν έτσι και στους ευρωπαίους φίλους, που δεν έπαψαν να μας κοιτούν με βλέμματα καχύποπτα, ότι η Ελλάδα, η πατρίδα μας, δεν είναι μόνον εκείνη των Μνημονίων και των διαρκών αξιολογήσεων. Είναι παράλληλα η Ελλάδα που ανθίσταται και δημιουργεί. Την ευγνωμονώ.

«Θα ήθελα ο Θεός να μου επέτρεπε και μια δεύτερη ζωή»

Ελληνικό Πανεπιστήμιο. Ποιος ο μεγάλος κίνδυνος σήμερα;

Η καθιέρωση της βίας ως μέρους της ζωής του.

Να γίνει κάποιος φυσικός;

Μόνον αν αισθάνεται έναν ανομολόγητο έρωτα για αυτή την επιστήμη. Αν τον ομολογεί, ίσως είναι προσπάθεια επίδειξης ή άγνοια κινδύνου.

Εχετε κάποιο απωθημένο;

Τόσο πολλά, που θα απαιτούσαν μια χωριστή συνέντευξη. Θα αναφερθώ λοιπόν μόνο σε ένα. Στις διαπραγματεύσεις μου με τον Θεό, που διαρκούν χρόνια τώρα, θα ήθελα να μου επιτρέψει και μια δεύτερη ζωή.