«Ολβιος όστις της ιστορίης έσχε μάθησιν». Αυτή η φράση είναι στίχος από χαμένη τραγωδία του Ευριπίδη. Και έρχεται κάθε φορά στη σκέψη μας όταν ακούμε για σχέδια και επιδιώξεις, χρόνια τώρα, των κυβερνώντων, κάθε ιδεολογικής αιχμής, να αλλάξουν είτε το περιεχόμενο είτε τη μέθοδο διδασκαλίας της Ιστορίας στο σχολείο. Γιατί βεβαίως η συνεχιζόμενη από την εποχή του Μεταξά που ίδρυσε και το εκπαιδευτικό μονοπώλιο (μυαλοπώλιο καλύτερα) της εκπαίδευσης του μοναδικού βιβλίου, ιδιαίτερα της Ιστορίας, αποδεικνύει πως η Ιστορία είναι ένα είδος φαρμάκου που χρειάζεται ειδική συνταγή, όπως τα ναρκωτικά ή τα ψυχοφάρμακα.
Εως το 1936 και την 4η Αυγούστου οι εκπαιδευτικοί είχαν την ευκαιρία και τη δυνατότητα να συστήσουν στους μαθητές τους όποιο εγχειρίδιο Ιστορίας (ή Νέων Ελληνικών ή Μαθηματικών κ.τ.λ.) θεωρούσαν πως ικανοποιούσε τις ανάγκες των μαθητών τους, αλλά, κυρίως, τη διδακτική τους μέθοδο. Π.χ. αλλιώς βιώνουν την Ιστορία μαθητές παραμεθορίων περιοχών, νήσων, ορεινών οικισμών, οικισμών μεταναστών ή αλλόθρησκων (π.χ. Τσιγγάνων) όχι μόνο τα γεγονότα, αλλά και η γλώσσα ενός εγχειριδίου λογοτεχνίας ή Ιστορίας πρέπει να είναι αποδεκτή από τη γλωσσική περιουσία του μαθητή.
Οταν χρειάστηκε να συντάξω το εγχειρίδιο για το αρχαίο δράμα από μετάφραση για το Γυμνάσιο που μου ανέθεσε το υπουργείο Παιδείας διαπίστωσα πως λιγότερες γλωσσικές απορίες είχαν παιδιά κωμοπόλεων της επαρχίας από μαθητές του Παγκρατίου και του Κολωνακίου, αφού η μετάφραση π.χ. της Αντιγόνης του εγχειριδίου ήταν του Γρυπάρη, σε γλώσσα παλαιοδημοτική, τελείως ακατανόητη για τα παιδιά αστών της πρωτεύουσας, παρά παιδιά αγροτών και τεχνιτών. Τι να καταλάβει ένα παιδί του Γυμνασίου Καλλιθέας διαβάζοντας στη μετάφραση του Γρυπάρη στον «Προμηθέα Δεσμώτη» για «πεδούκλες» στα πόδια του ημίθεου; Θυμίζω πως η διδασκαλία της τραγωδίας από μετάφραση δεν είναι γλωσσικό μάθημα, άρα η γλώσσα πρέπει να διευκολύνει τη θεατρολογική, ιδεολογική, χαρακτηρολογική, θρησκειολογική, μυθολογική, πολιτική κατανόηση του αρχαίου αριστουργήματος.
Τότε προέβλεψα στο τέλος του εγχειριδίου λεξικό ερμηνευτικό, ώστε να επιτραπεί στον μαθητή απρόσκοπτη κατανόηση του ποιητικού θεατρικού κειμένου.
Αλλά στην Ιστορία τι γίνεται; Σίγουρα δεν μπορεί κανείς να συζητήσει σοβαρά πως στο σχολείο θα επιβληθεί από την εξουσία μία μονόπλευρη πολιτική και ηθική προσέγγιση. Αυτό το έκαναν οι δικτατορίες και αυτό έκανε και ο Μεταξάς και ίδρυσε τον Οργανισμό Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων για να επιβάλει τη φασιστική ερμηνεία της Ιστορίας. Το τραγικό γεγονός είναι πως έκτοτε (1936) δεν άλλαξαν τα πράγματα και συνεχίζουν οι εκάστοτε υπουργοί να επιβάλλουν τη δική τους ιδεολογική ερμηνεία της Ιστορίας.
Και με δεδομένο το εξεταστικό σύστημα της αποστήθισης οι μαθητές σαν τα πρόβατα βέλαζαν ομοιοφώνως έως τις εισαγωγικές των Ανώτατων Ιδρυμάτων τις απόψεις τις αποκλειστικές του σχολικού εγχειριδίου. Υπάρχει άλλη μέθοδος; Η λογική. Η πλουραλιστική προσέγγιση της ιστορικής ύλης. Η πολυπρισματική. Η ευθεία, αλλά και η λοξή, γιατί όχι, οπτική πάνω σε κρίσιμα γεγονότα ή αμφιλεγόμενες θεωρίες ή αντικρουόμενες απόψεις.
Δεν είναι δυνατόν να προχωρεί η πολιτεία στην παραχώρηση του δικαιώματος ψήφου στις εθνικές εκλογές στους εφήβους και ο νέος ψηφοφόρος να έχει γαλουχηθεί, βαθμολογηθεί και αξιολογηθεί στην Εκπαίδευση που του παρέχει το ίδιο το κράτος που του ζητεί να στοχαστεί πολιτικά και να αποφασίσει κατά συνείδηση για το ποιος και πώς θα τον κυβερνήσει, δηλαδή να ντοπαριστεί με μία μοναδική και στην πράξη δογματική οπτική του ιστορικού υλικού που έτσι κι αλλιώς έχει διαμορφώσει ή διαστρεβλώσει ή αλλοιώσει τα ιστορικά του κριτήρια.
Οσες φορές στην εκπαιδευτική μου πορεία δίδαξα Ιστορία (και θα το θυμούνται οι μαθητές μου στο Κρανίδι όπου με έστειλε δυσμενώς υπό επιτήρηση η χούντα), έμπαινα στην τάξη για να διδάξω π.χ. Επανάσταση του ’21 και κυρίως τον Εμφύλιο που δίχασε λαό, στρατιωτικούς και πολιτικούς κουβαλώντας τον Παπαρρηγόπουλο, τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, τον Αμαντο, τον Βουρνά, τον Κορδάτο, αλλά και ποιήματα του Σολωμού, του Κάλβου και του Ρήγα, του Σούτσου και κωμωδίες του Χουρμούζη και τη «Βαβυλωνία»!
Πολλοί από τους μαθητές μου της εποχής εκείνης εξελίχτηκαν σε σημαντικά πολιτικά πρόσωπα, σε βραβευμένους συγγραφείς και σκηνοθέτες, έξοχους εκδότες και επιθεωρητές δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης, λυκειάρχες και γυμνασιάρχες. Και προσέγγισαν την ιστορική ύλη στα έργα τους με την απαραίτητη πολυεστιακή ματιά.
Πριν από λίγα χρόνια αναστατώθηκε η εκπαιδευτική και όχι μόνο κοινότητα από την επιπολαιότητα ενός σχολικού ιστορικού εγχειριδίου που χαρακτήριζε σχεδόν πολυκοσμία τον πανικό των κατοίκων της καιόμενης Σμύρνης στην παραλία. Αν σε ένα άλλο την ίδια περίοδο εγχειρίδιο, παράλληλο, ο συντάκτης με λιτά μέσα κατέγραφε τα γεγονότα και παρέθετε αποσπάσματα από κείμενα ιστορικών, χρονογράφων, εφημερίδων, αλλά και λογοτεχνικά της Διδώς Σωτηρίου, του Κοσμά Πολίτη, του Κόντογλου, του Σολωμονίδη, του Βενέζη (το έξοχο «Νούμερο 31328») και αν συγχρόνως έβαζε στο βίντεο της τάξης ο δάσκαλος τα ντοκιμαντέρ του Γαζιάδη, αλλά και το φιλμ του Κούνδουρου («1922») οι μαθητές τους θα εξελίσσονταν σε κριτικά μυαλά, άρα και στο μέλλον σε συνειδητούς ψηφοφόρους και όχι άκριτους οπαδούς κομμάτων.
Τώρα διαβάζω πως στο Λύκειο Ιστορία θα διδάσκεται (πάντα βέβαια από ένα κρατικό βιβλίο, μοναδικό περιεχόμενο και μέθοδο) μόνο, λέει, στα τμήματα κλασικής κατεύθυνσης. Θεέ και Κύριε! Και δεν θα διδάσκονται έφηβοι που θα ψηφίζουν που ετοιμάζονται να γίνουν γιατροί, μηχανικοί, οικονομολόγοι! Αυτοί μετά τα δεκαπέντε θα είναι ανιστόρητοι. Τότε που θα έχει πήξει το μυαλό τους και θα έχει οξυνθεί η κρίση τους δεν θα γνωρίζουν τη Γαλλική, την Αμερικανική, τη Ρωσική Επανάσταση, την τραγική ήττα του στρατού μας το 1897 και γιατί, τον Διχασμό, το 1922, τα πραξικοπήματα ’22 – ’36, τη δικτατορία Μεταξά, την Κατοχή, όχι ως απλά γεγονότα, αλλά θα έχουν αποφύγει να κρίνουν ιδέες, ήθη, προδοσίες, ήττες, θριάμβους, αλλά και πολιτιστικά κατορθώματα. Αντε τότε να διδάξεις Βενέζη, Ελύτη, Σεφέρη, Αναγνωστάκη, Ρίτσο, Τερζάκη, Καραγάτση, Χατζή, Βαλτινό, Βασιλικό, άντε να καταλάβουν οι έφηβοι πηγαίνοντας να ψηφίσουν ταινίες του Κούνδουρου, του Βούλγαρη, του Ψαρρά, του Μπουλμέτη (τυχαία κάνω αναφορά) και βέβαια του Αγγελόπουλου. Αντε να καταλάβουν τα δοκίμια του Κονδύλη, του Παπαϊωάννου, του Αξελού και του Καστοριάδη.
Αλήθεια, πώς στο καλό σκέφτονται όταν στερούν την ιστορική προοπτική σε προσεχείς οικονομολόγους, σε κοινωνιολόγους και μαθηματικούς;
Αφήνω στο τέλος το τερατώδες σχέδιο να διδάσκουν Ιστορία (όταν σε μικρές τάξεις θα διδάσκεται) θεολόγοι, φυσικοί, φυσιογνώστες και γυμναστές. Θα μου πεις γιατί όχι, οι καλοί αυτοί συνάδελφοι θα μπαίνουν στην τάξη, θα διατάζουν τους μαθητές τους να βγάλουν το βιβλίο Ιστορίας από τη σάκα τους, θα τους ζητούν να το ανοίξουν στη σελίδα τάδε και να διαβάσουν σιωπηλά. Ενα τέταρτο πριν χτυπήσει το κουδούνι για διάλειμμα θα ζητούν από τον επιμελή μαθητή του πρώτου θρανίου να «μας» πει τι διάβασε. Στην καλύτερη περίπτωση, αν έχουν χρόνο, θα ζητούν από κάποιον άλλο (τη σπασίκλα δεσποινίδα) να συμπληρώσει αν κάτι ξέφυγε από τον προλαλήσαντα και θα επιτρέπουν την έξοδο στην αυλή και στο κυλικείο.
Και άντε μετά να εξηγήσεις στον γιατρό σου τι ήταν τα Κρώρα του Εμπειρίκου, ο Μπολιβάρ του Εγγονόπουλου, η Μαργαρίτα Περδικάρη του Χατζή στον λογιστή σου και το «Ζ» του Βασιλικού στο μαθηματικό του γιου σου, όσο για τον «Ανθρωπο με το γαρύφαλλο»…