Ο άγνωστος Καββαδίας: «Φοβάμαι τη στεριά, το χώμα. Ο βυθός ανοιχτά είναι καθαρός»

Ο Νίκος Καββαδίας είναι από τους πιο αγαπημένους έλληνες ποιητές. Ευτύχησε να μελοποιηθεί ιδανικά, κι αυτό τον έκανε προσιτό στην καθημερινότητα, στις εκφράσεις μας, μια μορφή του υποσυνειδήτου που συνδυάζει την ακινησία του ασυρματιστή με την απεραντοσύνη της θάλασσας. Κι αν νομίζαμε ότι τον ξέραμε καλά, κάναμε λάθος. Ενα βιβλίο έρχεται να μας γνωρίσει εις βάθος αυτόν τον λεπτοφυή ευγενικό άνδρα που κινούνταν σε δύσκολους, τραχείς χώρους. Τον ποιητή που φοβόταν τη στεριά όπως άλλοι φοβούνται τη θάλασσα.

Στο βιβλίο «Νίκος Καββαδίας: Ο αρμενιστής ποιητής», σε έρευνα και κείμενα του Μιχάλη Γελασάκη, παρουσιάζονται σημαντικά ντοκουμέντα και τεκμήρια που παρέμεναν αδημοσίευτα και άγνωστα μέχρι τώρα, ακόμα και στους πιο εμβριθείς μελετητές του. Ανέκδοτο και αθησαύριστο έργο, συνεντεύξεις, αλληλογραφία, μαρτυρίες και τεκμήρια από τον ναυτικό του φάκελο. Είναι η πρώτη φορά μετά τον θάνατο του Καββαδία που δημοσιεύονται ανέκδοτα ποιήματά του.

Μέσα από το βιβλίο είναι σαν να βλέπεις τον Νίκο Καββαδία παιδί να σκαρώνει τα πρώτα παιδικά του ποιήματα στην εφημερίδα «Σχολικός Σάτυρος», που έγραφε και εξέδιδε ο ίδιος με χαρτζιλίκι από φίλους και τον πατέρα του σε ηλικία 12 ετών. Ποιήματα που καλύπτουν όλη την γκάμα των συναισθημάτων: από πειρακτικά για συμμαθητές και δασκάλους έως ένα σπαρακτικό ποίημα που έγραψε για τους πρόσφυγες που έφθαναν το 1922 κατά χιλιάδες στον Πειραιά από τη Σμύρνη.

Το βιβλίο αποτελεί έναν διεισδυτικό καθρέφτη που φωτίζει άλλες πτυχές του τόσο οικείου μας ποιητή. Ενας διαφορετικός Καββαδίας αναδεικνύεται. Πιο βαθύς, πιο φιλοσοφημένος, πιο εσωτερικός. Το κέντρο βάρους είναι ο λόγος του ίδιου του ποιητή, όπως αποτυπώθηκε μέσα από τις συνεντεύξεις, την αλληλογραφία, το ανέκδοτο ή αθησαύριστο έργο του. Ο προσωπικός του κόσμος εκτός από δρομολόγια και λιμάνια ήταν γεμάτος βιβλία, ιστορίες και χαρακτήρες, ήρωες συχνά αντισυμβατικοί – θερμαστές, μηχανικοί, μέντιουμ, πόρνες.

Το έργο που αποτελεί αποτέλεσμα δεκαετούς έρευνας του Μιχάλη Γελασάκη ανατρέπει και κάποια πράγματα που πιστεύαμε για τον ποιητή. Για παράδειγμα, το ότι δεν είχε δώσει συνεντεύξεις. Με έκπληξη διαβάσαμε δέκα συνεντεύξεις του, που καλύπτουν την περίοδο 1962 – 1975. Μέσα σε αυτές και η απομαγνητοφώνηση της μοναδικής τηλεοπτικής του εμφάνισης, η συνομιλία του με δύο φοιτητές λίγες μέρες πριν από την επιβολή της χούντας, η συνάντησή του με τον Φρέντυ Γερμανό.  Ο λόγος του ίδιου του ποιητή είναι στο προσκήνιο και αυτό φαίνεται να ήταν η βασική «γραμμή» του Γελασάκη. Αυτός πιθανόν είναι και ο λόγος που το κεφάλαιο με τις συνεντεύξεις είναι πρώτο.

Με τις συνεντεύξεις μπαίνει κανείς με εντυπωσιακό τρόπο στον πολυταξιδεμένο καββαδιακό κόσμο. Διαβάζει τις πραγματικές του απόψεις και όχι εκείνα τα οποία, στα όρια της μυθολογίας, έχουν ακουστεί. Πότε όμως ένας αινιγματικός κόσμος δεν προκάλεσε μυθολογίες; Ενδιαφέρον έχει το γεγονός πως καμία από τις συνεντεύξεις που εντοπίστηκαν και δημοσιεύονται δεν έχει δοθεί σε λογοτεχνικό περιοδικό. Αυτό μάλλον σημαίνει, όπως σημειώνει ο συγγραφέας, πως είτε ήταν συνειδητή επιλογή του Καββαδία να μη δίνει συνεντεύξεις σε αυτά τα περιοδικά είτε το λογοτεχνικό κατεστημένο της εποχής δεν θεωρούσε «απαραίτητο» να φιλοξενηθεί κάποια συνέντευξή του. Οι τέσσερις από τις συνεντεύξεις δημοσιεύθηκαν σε ευρείας κυκλοφορίας περιοδικά της εποχής.

Οπως σημειώνει ο Γιώργος Τράπαλης στην εισαγωγή, όλη η έρευνα που παρουσιάζεται δείχνει κάτι ξεκάθαρα: ο ποιητικός κόσμος του Καββαδία είναι φτιαγμένος με θαλασσινά υλικά που παραπέμπουν όχι τόσο στη ναυτοσύνη, όπως νομίζουμε όλοι εμείς που έχουμε σιγομουρμουρίσει ξανά και ξανά τα τραγούδια του, αλλά σε μια προσωπική αντίληψη της θάλασσας και του καραβιού. Ο στεριανός δεν είναι άξιος θαυμασμού. Τον συνηθισμένο άνθρωπο τον ζαλίζει η θάλασσα. Τον Καββαδία η στεριά. Το περιγράφει συγκινητικά σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Ομορφιά»:

«Αλλά δεν είναι αυτή η ζωή δύσκολη για έναν άνθρωπο: το πιο δύσκολο είναι να ζεις στην πολιτεία, όχι στη θάλασσα. Φοβάμαι τη στεριά, το χώμα. Ο βυθός ανοιχτά είναι καθαρός. Κι αν σ’ αρπάξει το ψάρι, είναι κάτι που το ξέρεις πια ζώντας, το τρως κι εσύ. Ζαλίζομαι στη στεριά. Το πιο δύσκολο ταξίδι, το πιο επικίνδυνο, το ‘καμα στην άσφαλτο, από το Σύνταγμα στην Ομόνοια. Εσείς οι στεριανοί μας λυπάστε γιατί δεν έχουμε σπίτι, γιατί περπατάμε μ’ ανοιχτά πόδια, γιατί φοράμε τσαλακωμένα πουκάμισα κι ασιδέρωτα ρούχα στο πόρτο. Εγώ σας χαίρομαι. Σίγουρο κρεβάτι, ήρεμος ύπνος. Καφέ στο κομοδίνο κι εφημερίδες. Εκδρομή το Σαββατοκύριακο με κεφτέδες. Ομως δεν αλλάζω τη δουλειά μου με τη δική σας, ούτε για μια μέρα».

Η παρουσίαση του βιβλίου «Νίκος Καββαδίας: Ενας αρμενιστής ποιητής» του Μιχάλη Γελασάκη (εκδόσεις Αγρα) θα γίνει τη Δευτέρα 10 Δεκεμβρίου στις 20.00, μέσα στο αμπάρι του πλοίου-μουσείου Hellas Liberty στο λιμάνι του Πειραιά (Πύλη Ε2). Θα μιλήσουν μελετητές του Καββαδία, θα προβληθεί για πρώτη φορά βίντεο με τον ποιητή, θα ακουστούν στίχοι του σε σήματα μορς κ.ά. Θα τραγουδήσει ο Δημήτρης Ζερβουδάκης. Είσοδος ελεύθερη.

Εργάτης της θάλασσας, ποιητής της ζωής

Είναι γνωστό ότι ο Καββαδίας δούλευε στα καράβια ως ασυρματιστής. Αυτό που δεν ξέραμε είναι πως τα πρώτα δέκα χρόνια της επαγγελματικής του ζωής ήταν απλός ναύτης. Εχει ειπωθεί ότι δεν βγήκε ποτέ από τη Μεσόγειο. Η άποψη αυτή αποδεικνύεται ότι δεν στέκει. Στο βιβλίο καταγράφεται αναλυτικά η ναυτική πορεία, που συμπεριλαμβάνει ταξίδια στην Αυστραλία, στη Σουηδία, στη Δουνκέρκη και αλλού.

Μέρος του κεφαλαίου «Εργάτης θαλάσσης» είναι ο ανέκδοτος ναυτικός του φάκελος, που μας προσφέρει ανεκτίμητες ματιές στη ζωή του. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι το πρώτο δίπλωμα το έλαβε χωρίς εξετάσεις ή ότι για κάποιο διάστημα ταξίδευε με περιοριστικούς όρους; Μέσα στα σημαντικά τεκμήρια του φακέλου είναι και το πιστοποιητικό στρατολογικής κατάστασης, όπου φαίνεται αναλυτικά η πορεία του στο Αλβανικό Μέτωπο, από το οποίο γύρισε με τα πόδια, αδύνατος και γεμάτος ψείρες.

Εκτός από τον ναυτικό του φάκελο, που περιέχει μεταξύ άλλων και το απαραίτητο πιστοποιητικό νομιμοφροσύνης για την απόκτηση του Διπλώματος Ραδιοτηλεγραφητή, για πρώτη φορά έχουμε την εικόνα όλων των καραβιών στα οποία ταξίδεψε. Τόσο των επιβατικών ατμόπλοιων («Κορινθία», «Απολλωνία», «Ιωνία» κ.λπ.) όσο και των φορτηγών με τα οποία – όπως διαβάσαμε – ήθελε συνειδητά να ταξιδεύει τις περιόδους που επιθυμούσε ακόμα μεγαλύτερη «απομόνωση».

Από τα καράβια δεν θα μπορούσε να λείπει το υπερωκεάνιο «ss Cyrenia», πάνω στο οποίο έγραψε το πεζό του «Βάρδια» και αναφέρεται στον τίτλο του γνωστού ποιήματος «7 νάνοι στο ss Cyrenia» (Γιε μου πού πας; Μάνα θα πάω στα καράβια).

Μέσα στις πυκνές νέες πληροφορίες, ένα ακόμα στοιχείο που κάνει εντύπωση είναι και η πρώτη φορά που μπήκε σε πλοίο. Ηταν στην Οδησσό, πριν ακόμα πάει σχολείο, κατά την επιστροφή της οικογένειας από την Κίνα – με τον Υπερσιβηρικό – σε ένα ταξίδι που διήρκεσε σχεδόν έναν μήνα.

Ο Νίκος Καββαδίας που αναδύεται μέσα από την έρευνα και τα κείμενα του Μιχάλη Γελασάκη είναι ένας καλλιτέχνης του βίου που μετατρέπει τη βιωμένη ζωή σε ποιητικές καρτ-ποστάλ και τις στέλνει σε όλους μας. Αυτός ο χαρισματικός και διασκεδαστικός αφηγητής ιστοριών που διαδραματίζονται στις επτά θάλασσες αναδεικνύεται σε ισάξιο συνομιλητή πολλών μεγάλων ονομάτων της νεοελληνικής λογοτεχνίας και βαθύς γνώστης, παρά τα ταξίδια του, της καλλιτεχνικής παραγωγής στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Επίσης, μαθαίνουμε για τον Καββαδία ως μεταφραστή ξένων συγγραφέων, π.χ. θεατρικών μονόπρακτων του Ευγένιου Ο’Νιλ, μια πτυχή που δεν έχει μελετηθεί επαρκώς.

Στον τόμο υπάρχει ανέκδοτη και άγνωστη αλληλογραφία του Μαραμπού με σημαντικά πρόσωπα των γραμμάτων. Διαβάσαμε τα γράμματά του προς τον στενό του φίλο Στρατή Τσίρκα και τον Θράσο Καστανάκη, αλλά και επιστολές προς τον Αγγελο Σικελιανό, τον Νικήτα Ράντο, τον Μ. Καραγάτση, τον Γλαύκο Αλιθέρση, τον Γιώργο Κοτζιούλα κ.ά. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα γράμματα προς τον Καββαδία με κορυφαίο αυτό του Καίσαρα Εμμανουήλ, όπου του απαντάει στο γνωστό ποίημα «Γράμμα στον ποιητή Καίσαρα Εμμανουήλ» (Ξέρω εγώ κάτι που μπορούσε Καίσαρ να σας σώσει). Σε εκείνα που στάλθηκαν στον Κόλια, όπως τον έλεγαν οι περισσότεροι φίλοι, βλέπουμε τα ονόματα του Ναπολέοντος Λαπαθιώτη, του Μάρκου Αυγέρη, του Κ. Καρθαίου, με τον οποίο είχε «πατρική» σχέση κ.ά.

Οι νέες ανακαλύψεις για τον Καββαδία συνεχίζονται με σπάνιες μαρτυρίες της Αλκης Ζέη, της Ζωρζ Σαρή, του Κλείτου Κύρου, του Ρήγα Καππάτου, του Νότη Καραβία και του Ηλία Πετρόπουλου, ο οποίος τράβηξε τις τελευταίες φωτογραφίες του Καββαδία. Ξεχωρίζουν τα δύο κείμενα της αδελφής του Τζένιας. Το ένα για την παιδική του ηλικία και το άλλο για την αποκωδικοποίηση διαφόρων «μυστήριων» στίχων από τα ποιήματά του.