Εκατόν ένα χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 των μεγάλων ελπίδων για έναν κόσμο ισότητας και ελευθερίας, που τόσο τραγικά διαψεύστηκαν, ο Θανάσης Γιαλκέτσης μάς ξεναγεί στην προϊστορία, στην ιστορία και στη μεταϊστορία της. Μια διαδρομή από τον κόσμο της ουτοπίας στον κόσμο της εξουσίας που ήθελε να είναι ελπίδα και έγινε τρόμος και θάνατος.

Στα τέλη του 19ου αιώνα το διεθνές σοσιαλιστικό κίνημα είχε διασπαστεί λόγω της στάσης του έναντι της δημοκρατίας. Οργανο της αστικής κυριαρχίας η δημοκρατία για τους «επαναστάτες», όργανο που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί κατά τη μακρά διαδικασία μετάβασης στον σοσιαλισμό οι «αναθεωρητές». Στη Ρωσία αυτός ο διαχωρισμός εμφανιζόταν με τη μορφή της σύγκρουσης των «σλαβόφιλων» με τους «δυτικόφιλους». Σ’ αυτό το φόντο η στρατηγική για τη Ρωσία που χάραζε ο ηγέτης των μπολσεβίκων Λένιν ήταν αυτή της συμμαχίας του εργατικού κινήματος με τους αγρότες ή, με άλλα λόγια, η ολοκλήρωση του καπιταλισμού ως προστάδιο για τη μετάβαση στον σοσιαλισμό.

Η σκέψη του Λένιν

Δύο όμως ήταν τα μείζονα στοιχεία της σκέψης του. Ενα από αυτά μάς αποκαλύπτει άμεσα ο συγγραφέας: την ακλόνητη βεβαιότητα του Λένιν για την απόλυτη αλήθεια και αυτάρκεια της θεωρίας του Μαρξ, αλλά και την ταυτόχρονη πεποίθησή του πως αυτός είναι ο μοναδικός σωστός ερμηνευτής της. Το δεύτερο στοιχείο της σκέψης του που μας αποκαλύπτει «έμμεσα» ο Γιαλκέτσης ήταν ο οπορτουνισμός του. Είναι απίστευτο το πόσο εύκολα περνούσε από τη θέση της ολοκλήρωσης του καπιταλισμού στη θέση του Τρότσκι για την άμεση σοσιαλιστική επανάσταση (χωρίς μάλιστα και να του το αναγνωρίζει), από τη συμμαχία με τους αγρότες στον πολεμικό κομμουνισμό και από εκεί στη Νέα Οικονομική Πολιτική, από τη συμμετοχή στην Προσωρινή Κυβέρνηση στο «όλη η εξουσία στα σοβιέτ» και από εκεί στο όλη η εξουσία στο κόμμα, από το σχεδόν αναρχικό «Κράτος και Επανάσταση» που έγραψε τον Σεπτέμβριο του 1917 σ’ όσα έγραφε μετά τον Οκτώβρη αποθεώνοντας τον κρατικό συγκεντρωτισμό και την αυταρχική διακυβέρνηση. Μόνο σ’ ένα πράγμα δεν ταλαντευόταν. Στη βαθύτατη περιφρόνησή του προς τη δημοκρατία και το κοινοβούλιο, που τα χαρακτήριζε αστικούς ή «τυπικούς» θεσμούς και «καθάριζε» με αυτά, Οπως καθάρισε τον Ιανουάριο του 1918 τη Συντακτική Συνέλευση.

Ο Γιαλκέτσης υποστηρίζει ότι «ο Λένιν ήταν εκείνος ο οποίος, μεταξύ 1902 και 1904, υποστήριξε θεωρητικά την απόλυτη ηγεσία της κορυφής του κόμματος πάνω στις μάζες που καλούνταν να υπακούουν, την υπεροχή της αρχηγικής και γραφειοκρατικής αρχής σε σχέση με τη δημοκρατική αρχή, το ανώφελο του ρεφορμισμού. Ο Λένιν ήταν εκείνος ο οποίος, μετά τον Φεβρουάριο του 1917, διηύθυνε την επίθεση εναντίον της εύθραυστης νεογέννητης ρωσικής δημοκρατίας. Και μετά την κατάληψη της εξουσίας τον Οκτώβριο, ήταν εκείνος που διέταξε τη διάλυση της συντακτικής συνέλευσης, την απαγόρευση των άλλων κομμάτων… ήταν εκείνος που έφτιαξε τα εργαλεία του κόκκινου τρόμου… που έπνιξε στο αίμα τους εξεγερμένους της Κροστάνδης… Το 1924 ο δρόμος ήταν ανοικτός για τον Στάλιν» (σ. 175). Θα μου επιτραπεί εδώ να παραθέσω ένα απόσπασμα της σκέψης του Λένιν που επιβεβαιώνει όσα υποστηρίζει ο συγγραφέας. Εγραφε ο Λένιν δικαιολογώντας την κατάργηση της Συντακτικής Συνέλευσης, «αναγκαστήκαμε να την συγκαλέσουμε και μετά τη νίκη του προλεταριάτου, για να αποδείξουμε στον καθυστερημένο εργάτη πως τίποτα δεν μπορεί να πετύχει (με τις εκλογές, σημείωση δική μου)… μόνο τα Σοβιέτ είναι η μοναδική διέξοδος» (Λόγος για τον κοινοβουλευτισμό, Απαντα, τομ., 41, σ. 256). Εδώ σ’ αυτή τη φράση έχουμε καθαρό δείγμα τόσο της περιφρόνησής του προς τη δημοκρατία και τον «καθυστερημένο εργάτη» όσο και του οπορτουνισμού του. Βεβαίως μετά αποδείχθηκε ότι και αυτά τα Σοβιέτ δεν χρειάζονταν, αφού υπήρχε το κόμμα και ο ηγέτης του. Αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής τα κεφάλαια στα οποία ο συγγραφέας αντιπαραθέτει την κριτική στη σκέψη του Λένιν για τη δημοκρατία από τους Λούξεμπουργκ, Κάουτσκι, Πλεχάνοφ και Μάρτοφ.

Ενα κόμμα, ένας ηγέτης

Από τον λενινισμό στον σταλινισμό

Παρά την κριτική του ο Γιαλκέτσης επιμένει ότι όλοι όσοι ήθελαν την ανατροπή του καπιταλισμού έβρισκαν «στον σοβιετικό κομμουνισμό ένα μήνυμα ελπίδας και μια προοπτική λύτρωσης» (σ. 185). Συμφωνώ με τον συγγραφέα πως η δαιμονοποίηση του Λένιν και των μπολσεβίκων δεν είναι επιστημονικό μέσο για την ερμηνεία της Ιστορίας, πολιτικά όμως όταν πιστεύεις πως υπάρχει μια αλήθεια την οποία εσύ μόνο κατέχεις, από εκεί και πέρα είναι ολάνοιχτος ο δρόμος προς την αντίληψη που θέλει η μία ερμηνεία της Ιστορίας να οδηγεί στο μοναδικό κόμμα και αυτό στον μοναδικό ηγέτη και τη μοναδική του εξουσία. Εδώ νομίζω πως κάθε καλοπροαίρετος δεν μπορεί παρά να δει το νήμα που συνδέει τον λενινισμό με τον σταλινισμό και στο βάθος μια πλευρά μόνο από τον πραγματικά πολυδιάστατο Μαρξ, που και αυτός θεωρούσε ότι ο δρόμος για τον σοσιαλισμό περνά από την κατάκτηση της εξουσίας ως απαραίτητο μέσο για τη διαμόρφωση των νέων κοινωνικών σχέσεων.

Μπορεί το σεμνό βιογραφικό στο βιβλίο του συγγραφέα Θανάση Γιαλκέτση να μας πληροφορεί ότι αυτός είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας, αλλά αυτός είναι κυρίως ένας εκπρόσωπος του κριτικού λόγου και σκέψης στην Ελλάδα και ένας υπέροχος βιβλιοκριτικός και μεταφραστής σημαντικών στοχαστών της αριστερής και σοσιαλδημοκρατικής δυτικής σκέψης.

Θανάσης Γιαλκέτσης

Η ουτοπία στην εξουσία

Εκδ. Διαλέγεσθαι,

2018, σελ. 216

Τιμή: 12 ευρώ