Αν σας ρωτούσαν να δείξετε στον χάρτη τον γεωγραφικό χώρο όπου έχουν βρεθεί οι αρχαιότεροι σπόροι δημητριακών στον δυτικό κόσμο, αλλά και σε αυτόν της Μέσης Ανατολής, σε ποιο σημείο θα τοποθετούσατε τον δείκτη σας; Το ερώτημα ισχύει και για μια σπουδαία ομηρική πόλη που βυθίστηκε στη λήθη όταν οι εχθροί της έσπειραν στο χώμα της αλάτι για να μη βλαστήσει τίποτα ξανά. Αλλά και για μια πόλη με δυο λιμάνια, οι τοξότες της οποίας είναι πιο φημισμένοι από τους εμπόρους και τους ναυτικούς της. Ισως δεν πήγαινε με την πρώτη προσπάθεια στην Κρήτη, ένα νησί που έχει ταυτιστεί με τον μινωικό πολιτισμό κι ούτε εύκολα πιθανόν θα μπορούσατε να ταυτίσετε τις πόλεις των ερωτήσεων με την Κνωσό, την Ελεύθερνα και την Απτερα, αντιστοίχως. Αν μάλιστα σας ρωτούσαν πώς συνδέονται όλα αυτά με τον διασημότερο εικαστικό του 20ού αιώνα, τον Πάμπλο Πικάσο, τότε εκεί δεν αποκλείεται τα πράγματα να δυσκόλευαν ακόμη περισσότερο.

Μια άλλη πλευρά – αθέατη στο μη εξειδικευμένο κοινό – τριών σπουδαίων πόλεων της Κρήτης και μια ιστορία που ξεκινά από την 7η χιλιετία π.Χ. για να φτάσει στον 14ο αι. μ.Χ. υπόσχεται να αποκαλύψει μέσα από 550 και πλέον αντικείμενα (αγγεία, γλυπτά, ειδώλια, κοσμήματα, όπλα, νομίσματα, εργαλεία, επιγραφές) η νέα αρχαιολογική έκθεση που ετοιμάζει το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης «Κρήτη. Αναδυόμενες Πόλεις: Απτερα – Ελεύθερνα – Κνωσός. Τρεις αρχαίες πόλεις ζωντανεύουν».

Για ποιον λόγο επιλέχθηκαν οι συγκεκριμένες τρεις πόλεις από την «εκατόμπολη» Κρήτη για να ταξιδέψουν στην Αθήνα και να διηγηθούν την πλούσια και εν πολλοίς άγνωστη ιστορία τους μέσα από αντικείμενα που σε μεγάλο ποσοστό ταξιδεύουν για πρώτη φορά εκτός του νησιού, ενώ ορισμένα άλλα αναδύθηκαν από τη γη μόλις πριν από λίγους μήνες και συντηρούνται ώς την τελευταία στιγμή με αποτέλεσμα να εκτεθούν έχοντας ακόμη ένα μικρό ίχνος από το χώμα που τα προστάτευε ώς τώρα;

Το σκεπτικό είναι να μην παρουσιαστούν πόλεις παλίμψηστα όπως η Αθήνα ή η Κυδωνία, τα σημερινά Χανιά. Ο καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Νίκος Σταμπολίδης, ο οποίος έχει την επιμέλεια της έκθεσης (μαζί με τους αρχαιολόγους του μουσείου Ιουλία Λορεντζάτου, Γιάννη Φάπα και Γιώργο Τασούλα), θέλησε να εστιάσει σε πόλεις που με το πέρασμα του χρόνου συρρικνώθηκαν, εγκαταλείφθηκαν, καταστράφηκαν και σκεπάστηκαν από το πέπλο της λήθης και τη σκόνη του χρόνου. Η έκθεση που διοργανώνεται από Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και τις Εφορείες Αρχαιοτήτων Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου, μάλιστα, δεν θα αποχαιρετά τους επισκέπτες με ένα εύρημα από το παρελθόν αλλά με μια δημιουργία του Πάμπλο Πικάσο όχι μόνο επειδή ο πρωτοπόρος του 20ού αι. εμπνεύστηκε από την αρχαία Ελλάδα, αλλά και για να «κλείσει» το μάτι για την επόμενη έκθεση του μουσείου.

Οι αρχαιότεροι σπόροι σιταριού. Μπορεί το πλήρες μενού των μακρινών προγόνων του Μίνωα να μην το γνωρίζουμε αλλά είναι βέβαιο ότι κατανάλωνε στάρι, καθώς στον νεολιθικό οικισμό στη θέση του ανακτόρου της Κνωσού (περ. 7000-6500 π.Χ.) έχουν βρεθεί όχι απλώς απανθρακωμένοι σπόροι σιταριού, αλλά και οι αρχαιότεροι στον δυτικό κόσμο, αλλά και σε αυτόν της Μέσης Ανατολής, που έχουν ώς τώρα εντοπιστεί. Οσο για το τι γύρευε στην Κνωσό ο Ηρακλής που απεικονίζεται στον μελανόμορφο κρατήρα (500-480 π.Χ.) να επιτίθεται με ρόπαλο στον Κένταυρο Νέσσο ή στον Ευρυτίωνα, τη στιγμή που τα αττικά αγγεία στην Κρήτη είναι λιγοστά; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι με κάποιον τρόπο επιστρέφει στην πατρίδα του καθώς ο μύθος θέλει τον Ιδαίο Ηρακλή (ανάλογο του Κρηταγενούς Διός) να είναι εκ των ιδρυτών των Ολυμπιακών Αγώνων και άρα ο ήρωας ήταν οικείος στους Κρήτες της κλασικής περιόδου.

Αρχαίο μπουντουάρ. Ενα από τα σπάνια σύνολα που έρχονται στο φως αποτελούν οι δέκα ασημένιες περόνες (6ος αι. π.Χ.) οι οποίες βρέθηκαν στην Απτερα. Σπάνιες όχι μόνο λόγω του αριθμού τους, αλλά και επειδή ενώ βρέθηκαν τυχαία στη διάνοιξη ενός δρόμου αν και πολύτιμες παραδόθηκαν. Αποκαλύπτουν μια διαφορετική πτυχή της πόλης καθιστώντας την καθημερινότητά της πιο απτή, πέραν από τα εμβληματικά της μνημεία, όπως το θέατρό της, αλλά και τα διάσημα, κομψά αγάλματά που βρέθηκαν σε μια ρωμαϊκή έπαυλή της: της προστάτιδας της πόλης Αρτέμιδος και του Απόλλωνα.

Ο όρθιος πολεμιστής. Με την πρώτη ματιά ο ταφικός αυτός πίθος (775-740 π.Χ.) από τη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα μπορεί να μην προσελκύει το βλέμμα. Στο εσωτερικό του όμως δεν έχει απλώς τέφρα και οστά. Ο νεκρός δεν ήταν ένας γέροντας, μία γυναίκα ή ένα παιδί. Ηταν πολεμιστής που είχε πεθάνει πιθανόν στη μάχη και έπρεπε να πάει όρθιος στον Αδη. Γι’ αυτό και οι ανασκαφείς όταν θέλησαν να εξετάσουν το περιεχόμενο του πίθου διαπίστωσαν ότι τα οστά του εκείνα που δεν είχαν εντελώς καεί στην ταφική πυρά είχαν τοποθετηθεί με τέτοια σειρά ώστε ο σκελετός να έχει όρθια στάση – χαμηλότερα εκείνα των ποδιών και στο ανώτερο μέρος τα απομεινάρια του κρανίου.

info

H αρχαιολογική έκθεση «Κρήτη. Αναδυόμενες Πόλεις: Απτερα – Ελεύθερνα  – Κνωσός. Τρεις αρχαίες πόλεις ζωντανεύουν» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (Ν. Δούκα 4) από 12 Δεκεμβρίου έως 30 Απριλίου 2019