Το όνομά του είχε αρχίσει να γίνεται ευρύτερα γνωστό το 2008 με τη «Ζώνη» (αμετάφραστη ακόμη στα ελληνικά, καθώς δεν ευοδώθηκε ποτέ η παλιότερη απόπειρα των Ελληνικών Γραμμάτων). Σ’ εκείνο το βιβλίο, η αφήγηση του οποίου αναπτυσσόταν σε μία πρόταση 520 σελίδων, ο μισθοφόρος Φράνσις Μίρκοβιτς ταξίδευε ώς το Βατικανό για να παραδώσει έναν φάκελο με εγκλήματα πολέμου από τη «Ζώνη» του τίτλου: μια περιοχή που εκτεινόταν γύρω από τη Μεσόγειο και την Κεντρική Ευρώπη με όλες τις συμπαραδηλώσεις. Από την ομηρική παράδοση της αφήγησης, τον Τζόις, τον Καβάφη και τον Τσίρκα ώς τις αναμνήσεις του Ολοκαυτώματος και τη γραφή της συνειδησιακής ροής. Στον μακροπερίοδο λόγο και τον συνειρμό ο Ενάρ επανήλθε στην «Πυξίδα» (εκδ. Στερέωμα, μτφ. Σοφία Διονυσοπούλου, 2016), το μυθιστόρημα που τον έκανε διάσημο, καθώς με αυτό κέρδισε το βραβείο Γκονκούρ. Πρωταγωνιστής εδώ είναι ο μουσικολόγος Φραντς Ρίτερ που πάσχει από αϋπνία και από μια σοβαρή ασθένεια (χωρίς να κατονομάζεται). Ο Ρίτερ, επίσης μέσω αλλεπάλληλων συνειρμών – για την τέχνη, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία – επανέρχεται στη σχέση του με τη Σάρα μέσα από την ανασκόπηση της επικοινωνίας τους, η οποία κυριαρχείται από το ζήτημα Ευρώπης – Μέσης Ανατολής. «Εκείνο που εμείς αναγνωρίζουμε, στους φριχτούς αποκεφαλισμούς, ως “άλλο”, “διαφορετικό”, “ανατολίτικο” είναι επίσης “άλλο”, “διαφορετικό” και “ανατολίτικο” για έναν Αραβα, έναν Τούρκο ή έναν Ιρανό» ακουγόταν σ’ ένα σημείο ο Ρίτερ.

Ο 46χρονος Ενάρ, που γεννήθηκε στη γαλλική Νιόρ, έχει σπουδάσει περσικά και αραβικά στο Ινστιτούτο Ανατολικών Γλωσσών και ζει πλέον στη Βαρκελώνη, θα επανέλθει αρκετές φορές στη σχέση Ανατολής – Δύσης. Το «Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες» του 2010 (φράση από την εισαγωγή του Κίπλινγκ στο «Life’s handicap»), που κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά από το Στερέωμα, είναι μία από αυτές. Οπως εξηγεί ο συγγραφέας, τον οποίο συναντήσαμε στην Αθήνα, στην αρχή ήθελε να εντάξει την πλοκή στη «Ζώνη». «Αλλά η ιστορία γινόταν ολοένα και πιο περίπλοκη, οπότε το άφησα εκτός». Κάπως έτσι, ο Μιχαήλ Αγγελος καταφτάνει στην Κωνσταντινούπολη του 1506 ύστερα από πρόσκληση του σουλτάνου Βαγιαζήτ για να κατασκευάσει μια μεγαλοπρεπή γέφυρα στον Κεράτιο κόλπο. Αφήνει έτσι ημιτελή την κατασκευή του μαυσωλείου του πάπα Ιούλιου Β’ στη Ρώμη και έρχεται αντιμέτωπος με το μυστήριο του μουσουλμανικού κόσμου.

Στα μυθιστορήματά σας ο αναγνώστης εντοπίζει εύκολα την ανάγκη για τον διάλογο Δύσης και Ανατολής. Υπάρχει, αλήθεια, μία Ανατολή και μία Δύση; Ή διαφορετικές εκδοχές τους που συνδιαλέγονται;

Για μένα η Ανατολή και η Δύση δεν είναι ποτέ δύο απολύτως διαχωρισμένες ταυτότητες. Αυτό που κυριαρχεί διαχρονικά στην τέχνη, τη λογοτεχνία, αλλά φυσικά στην πολιτική και στρατιωτική ιστορία είναι οι «συναλλαγές». Και από την άλλη, είναι παράδοξο να σκεφτόμαστε ότι μέσα στο παγκοσμιοποιημένο χωριό μας οι μόνοι απολύτως διακριτοί κόσμοι είναι η Ανατολή και η Δύση. Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορεί κανείς να ξεχνάει τις διαφορές μεταξύ των πολιτισμών. Αλλά διαφορές υπάρχουν ανάμεσα στο Παρίσι και το Βερολίνο ή την Αθήνα και το Βερολίνο ή την Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη. Νομίζω ότι μέχρι τώρα έχουμε σίγουρα μάθει πως το μέλλον μας θα είναι πολυπολιτισμικό, έτσι ώστε δύσκολα να τραβάει κανείς τη γραμμή για το πού χωρίζεται η Ανατολή από τη Δύση. Και σίγουρα υπάρχουν οι διαφορετικές εκδοχές τους, αλλά και οι πολλαπλές απεικονίσεις τους. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, υπάρχει μια εντελώς διαφορετική ιστορία της αποικιοκρατίας σε σχέση με τη Γερμανία ή την Ισπανία ή την Αγγλία.

Θα λέγατε ότι ο οριενταλισμός είναι ακόμη και σήμερα το κυρίαρχο εργαλείο ανάλυσης; Και αλήθεια, δεν υπάρχει ακόμη και ένας «ανατολίτικος οριενταλισμός»;

Ναι, βέβαια, υπάρχει. Ο οριενταλισμός, ως μέρος του εξωτισμού και της ευρωπαϊκής ηγεμονίας, κυρίως στη Μέση Ανατολή και την Ινδία, συνεχίζεται αλλά με άλλους τρόπους – διαφορετικούς από την περιγραφή του Σαΐντ, απ’ τον οποίο άλλωστε μάς χωρίζουν σαράντα χρόνια. Εχουμε ερευνήσει περισσότερα στον συγκεκριμένο τομέα και γνωρίζουμε τις πολλές διακλαδώσεις του μέσα στην Ευρώπη. Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ακριβώς ότι ο οριενταλισμός δεν ανήκει αποκλειστικά στη Δύση. Υπάρχει και ο «ανατολίτικος οριενταλισμός»: η ανάμνηση και η λαχτάρα μιας «αληθινής ταυτότητας», οι οποίες βασίζονται σε οριενταλιστικές αναμνήσεις και εικόνες. Στην Τουρκία και το Ιράν ζουν σήμερα αρκετοί ζωγράφοι που δημιουργούν με τον τρόπο των ευρωπαίων οριενταλιστών του 19ου αιώνα. Αυτό δείχνει ότι η αυτοανάλυση με όρους οριενταλισμού είναι απολύτως αποδεκτή. Σε πολιτικό επίπεδο, συνιστά ένα είδος «πρωτογονισμού». Δείχνει ότι οι αληθινές αξίες του έθνους βρίσκονται μόνο σ’ εκείνη την παλιά, χρυσή περίοδο. Και φυσικά έχουν χαθεί.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, πώς βλέπει το Ιράν ή το Ισλαμικό Κράτος (ISIS) τους γείτονες στην ευρύτερη περιοχή;

Να ένα καλό παράδειγμα. Μα, ειδικά το Ισλαμικό Κράτος, μπορεί να το περιγράψει κανείς ως οριενταλισμό. Στον πολιτικό του λόγο κυριαρχεί το Κοράνι και μάλιστα με ολιστική προσέγγιση. Πρόκειται για αναμνήσεις ενός κόσμου που κανείς δεν γνώρισε, για αναπαραστάσεις από τον καιρό των προφητών. Εχει πολύ ενδιαφέρον ότι ο κορυφαίος στοχαστής της ιρανικής επανάστασης Αλί Σαριατί ήταν γαλλοτραφής και γαλλοσπουδαγμένος, αλλά εφάρμοσε όλη αυτή την κουλτούρα στην ισλαμική θεωρία. Ή θυμηθείτε τους ανθρώπους του Πολ Ποτ στην Καμπότζη: όλοι είχαν σπουδάσει στο Παρίσι. Εγιναν μοντέρνοι εκσυγχρονιστές για να επιστρέψουν στον πρωτογονισμό.

Στο μυθιστόρημα «Μίλησέ τους για μάχες…» στέλνετε τον Μιχαήλ Αγγελο στην Κωνσταντινούπολη του 1506. Πώς προέκυψε αυτή η «γέφυρα»;

Οταν ανακάλυψα την πρόσκληση του Βαγιαζήτ στον Μιχαήλ Αγγελο το 1503 (σ.σ.: αναφέρεται από τον βιογράφο Ασκάνιο Κοντίβι) ένιωσα μεγάλη έκπληξη. Ξέρετε γιατί; Ο Μιχαήλ Αγγελος μόλις είχε θυμώσει με τον Πάπα που δεν του έδινε οικονομική βοήθεια και είχε επιστρέψει στη Φλωρεντία. Δύο εβδομάδες μετά τον βρίσκει η πρόσκληση. Αυτό σημαίνει ότι οι Τούρκοι γνώριζαν ήδη τη διάσταση με τον Πάπα μέσω των κατασκόπων τους. Ηθελα, λοιπόν, να μάθω περισσότερα γι’ αυτή την ιστορία και αναζήτησα τον Κοντίβι, τον καλύτερο μελετητή του Μιχαήλ Αγγελου. Ολοι οι ειδικοί μού είπαν ότι δεν υπήρχε καμία πιθανότητα να έχει ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη. Ηταν τόσο σημαντικό γεγονός που θα το γνώριζαν. Οπότε αποφάσισα να τον «στείλω» με δική μου ευθύνη προσπαθώντας να μη γράψω ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Αυτό που ήθελα ήταν όλα να μοιάζουν ρεαλιστικά πέρα από τη βασική σύμβαση.

Οι ήρωές σας δεν συναντούν πάντως χαρακτήρες από την Ανατολή με σάρκα και οστά. Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι και εσείς πέφτετε στην παγίδα του οριενταλισμού.

Οντως. Υπάρχουν μόνο δύο χαρακτήρες στην «Πυξίδα» και εμφανίζονται με έμμεσο τρόπο. Το απέφυγα, επειδή το κέντρο βάρους είναι οι αναπαραστάσεις των δυτικών ηρώων για την Ανατολή. Και στο «Μίλησέ τους…» αφορά τη συνάντηση Δύσης και Ανατολής. Ημουν πολύ τυχερός μάλιστα που ανακάλυψα τον τούρκο ποιητή Μεσιχί από την Πρίστινα.

Εχει πολύ ενδιαφέρον το έμμεσο σχόλιό σας ότι η Κωνσταντινούπολη άλλαξε την οπτική του Μιχαήλ Αγγελου.

Σκέφτηκα ότι η επίσκεψη στην Κωνσταντινούπολη θα τον είχε μεταμορφώσει σίγουρα. Θα του είχε δώσει αυτή τη λαχτάρα για καινούριες κατακτήσεις και νέες ιδέες. Αλλωστε γνωρίζουμε ότι είχε δει τα σχέδια της Αγίας Σοφίας στη Βιβλιοθήκη της Ρώμης και είχε ενθουσιαστεί, ειδικά με τον μεγάλο τρούλο. Η επίδραση της Κωνσταντινούπολης, λοιπόν, δεν μου φαινόταν κάτι παράδοξο.

Το συγγραφικό εύρημα είναι ότι ο μεγάλος καλλιτέχνης προσκαλείται για να χτίσει μια γέφυρα. Το πρόβλημα της Ευρώπης είναι ότι δεν μπορεί να χτίσει γέφυρες ή ότι δεν μπορεί να περπατήσει σε όσες υπάρχουν;

Το ζήτημα είναι ότι πάντα χρειαζόμαστε καινούριες γέφυρες, αλλά τελικά κατασκευάζουμε τείχη απέναντι στην πραγματικότητα. Υπάρχει μια διάχυτη παρεξήγηση στην Ευρώπη, που θρέφει την Ακροδεξιά: ότι ο κοσμοπολιτισμός υπονομεύει τις ταυτότητες των κρατών. Βλέπουν μονίμως μια κατασκευασμένη απειλή, μια ψευδαίσθηση.

Ποιο κομμάτι του Ισλάμ σάς γοητεύει περισσότερο;

Το μυστικό Ισλάμ της τέχνης και της ποίησης. Αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι μόνο η άγρια εκδοχή του.

Συμβολισμοί

«Η Μεσόγειος διαμορφώνει την ταυτότητά μας»

Μιλάμε συχνά για τις ταυτότητές μας ως Ευρωπαίων, Βαλκάνιων και ξεχνάμε μια άλλη, την οποία εσείς επαναφέρετε στα μυθιστορήματά σας: εκείνη των Μεσογειακών.

Για μένα είναι δύσκολο να την ξεχάσω. Η γεωγραφία της Μεσογείου διαμορφώνει από μόνη της μια ταυτότητα. Σήμερα βλέπουμε συνήθως αυτή την περιοχή ως έναν κόσμο διαφορετικών κρατών. Αλλά με μια κοντινή ματιά οι μεγάλες πόλεις, οι γλώσσες, τα έθιμα, η προσφυγιά, είναι όλα αλληλένδετα. Η lingua franca είναι η κορυφαία μεταφορά για το πώς μας διαμορφώνει αυτή η θάλασσα. Είναι η γλώσσα που χρειαζόμαστε για να τη διασχίσουμε και να μιλήσουμε με τους γείτονές μας.

Υπάρχει και η υπέροχη φράση του Λεβινάς για τη «γειτνίαση των ξένων» που ταιριάζει στις πόλεις της Μεσογείου…

Ναι. Το δυστύχημα με τη Μεσόγειο είναι ότι δείχνει τις δυνατότητές μας, αλλά την ίδια στιγμή δείχνει και τα όριά μας. Ειδικά αν θυμηθούμε πώς άκμασε και πώς τελικά καταστράφηκε ο πολιτισμός της Ανδαλουσίας, της Αλεξάνδρειας, της Βηρυτού, της Κωνσταντινούπολης. Η καταστροφή είναι βέβαια παντού συνώνυμη του εθνικισμού.

Τι έχασε η ανθρωπότητα στην Παλμύρα;

Η Παλμύρα ήταν μια ρωμαϊκή πόλη στους δρόμους της Περσίας και των Αράβων της ερήμου. Κουβαλούσε λοιπόν τον συμβολισμό ενός μεικτού πολιτισμού. Κι αυτό ήταν προφανώς κάτι που εξόργιζε το Ισλαμικό Κράτος. Δεν ήθελαν αυτόν τον συμβολισμό. Με τον τρόπο τους βέβαια μας θύμισαν ότι η Ιστορία δεν είναι μόνο όσα σου αρέσουν, αλλά και όσα σου είναι ξένα.

Στη «Ζώνη» αναφέρετε τις «Ακυβέρνητες πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα. Πώς τις ανακαλύψατε;

Ναι, είναι ένα από τα αγαπημένα μου βιβλία, το είχα διαβάσει όταν ήμουν νεαρός. Με ενθουσιάζει εκείνη η περίοδος της ελληνικής και μεσογειακής ιστορίας. Η εξόριστη κυβέρνηση της Ελλάδας στη Μέση Ανατολή, η αβεβαιότητα για το μέλλον της, η διαχείριση του κομμουνιστικού παράγοντα και η εμπλοκή των Αγγλων. Αλλά κυρίως είναι ένα μυθιστόρημα με δυνατούς – γυναικείους – χαρακτήρες και τρεις απίστευτα σαγηνευτικές πόλεις. Εκείνο επίσης που με ιντριγκάρει είναι η αμφισημία του τίτλου στα ελληνικά. «Ακυβέρνητες» πολιτείες, επειδή ταξιδεύουν και επειδή είναι αδύνατο να κυβερνηθούν.

Ποιος ήρωας νομίζετε ότι εκφράζει το πνεύμα των καιρών μας; Ο Μιχαήλ Αγγελος, ο Φραντς Ρίτερ ή ο Φράνσις Μίρκοβιτς της «Ζώνης»;

Ελπίζω και οι τρεις με τον δικό τους τρόπο. Ισως στην «Πυξίδα» να υπάρχει εντονότερο το στοιχείο της ελπίδας. Εάν πάλι σκεφτόμαστε τι πρέπει να κάνουμε στους καιρούς που ζούμε, ο Μιχαήλ Αγγελος μοιάζει ο ιδανικός ήρωας. Ο Ρίτερ είναι περισσότερο ρεαλιστής και ο Μίρκοβιτς εκφράζει το σκοτεινό σημείο της μεσογειακής ιστορίας.

Mathias Enard

Μίλησέ τους για μάχες, για ρηγάδες και για ελέφαντες

Μτφ. Σοφία Διονυσοπούλου, εκδ. Στερέωμα, σελ. 169

Τιμή: 14 ευρώ