Επασχε ο Μιχαήλ Αγγελος από οστεοαρθρίτιδα; Μήπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι είχε στραβισμό; Οι ψηλόλιγνες φιγούρες του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου οφείλονται στον αστιγματισμό και η σκούρα παλέτα του Κλοντ Μονέ στον καταρράκτη; Μια ματιά στα επιστημονικά περιοδικά αρκεί για να αποδείξει πόσο δημοφιλείς είναι οι ιατρικές διαγνώσεις μετά θάνατον για κορυφαίες προσωπικότητες της τέχνης. Διόλου παράλογο, θα σκεφτόταν κάποιος που θα αναλογιζόταν τις συγγένειες ανάμεσα στην Ιατρική και την Ιστορία της Τέχνης. Πρόκειται για δύο επιστημονικούς κλάδους στους οποίους απαιτείται προσεκτική παρατήρηση σε συνδυασμό με μια δόση εικασίας και απευθύνεται σε επαγγελματίες που είναι δυνατοί λύτες απαιτητικών παζλ. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι διαρκώς αυξάνονται οι ιατρικές σχολές κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες οι οποίες εντάσσουν στο πρόγραμμα σπουδών τους μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης καθώς έρευνες έχουν δείξει ότι η θέαση ενός έργου τέχνης μπορεί να συμβάλει στη βελτίωση της παρατηρητικότητας των γιατρών. Κι ίσως κι αυτός είναι ένας λόγος που πολλοί γιατροί βρίσκουν ελκυστική την ιδέα να αξιοποιούν τις ειδικές διαγνωστικές τους δεξιότητες για να μελετήσουν τη ζωή και το έργο σπουδαίων εικαστικών δημιουργών.

Το πρόβλημα ωστόσο ξεκινά από τη στιγμή που τα στοιχεία που αξιοποιούνται – άλλοτε πρόκειται για ιατρικά αρχεία, άλλοτε για απλές μαρτυρίες, για στοιχεία που προκύπτουν από την παρατήρηση των ίδιων των έργων ή σε ελάχιστες περιπτώσεις κατάλοιπα της σορού του καλλιτέχνη – δεν είναι πάντοτε ακριβή και κατά συνέπεια τα συμπεράσματα δεν είναι ασφαλή με αποτέλεσμα να καλλιεργείται μια τάση αμφισβήτησης, στην οποία εντάσσονται τελικά όλες οι σχετικές μελέτες, οι οποίες αντιμετωπίζονται εν τέλει ως προϊόντα υποκουλτούρας. «Οι καλλιτέχνες έχουν το δικαίωμα να ζωγραφίζουν όπως επιθυμούν και κατά συνέπεια το στυλ τους μπορεί να αλλάζει χωρίς να αποτελεί αυτό ένδειξη παθολογικού προβλήματος» υποστηρίζει ο καθηγητής Οφθαλμολογίας στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ και συγγραφέας αρκετών βιβλίων που αφορούν την όραση καλλιτεχνών δρ Μάικλ Μάρμορ, στο διαδικτυακό περιοδικό της εικαστικής ιστοσελίδας Αρτσι. «Οι εικασίες είναι πάντα διασκεδαστικές, αλλά όχι όταν παρουσιάζονται ως αποδεικτικά στοιχεία σε επιστημονικά περιοδικά» συνεχίζει.

 

ΟΙ «ΑΣΘΕΝΕΙΣ». Ας δούμε λοιπόν μερικές από τις θεωρίες που έχουν σχετιστεί με διάσημες προσωπικότητες του εικαστικού χώρου σε μια προσπάθεια να πέσει φως σε πιθανόν άγνωστες πτυχές της ζωής τους σε συνδυασμό με τη διάθεση να δοθεί και μια «λογική» εξήγηση στις εικαστικές τους επιλογές ώστε το έργο τους να γίνει πιο εύκολα κατανοητό από το ευρύ κοινό.

Βρισκόταν προς το τέλος της έβδομης δεκαετίας της ζωής του ο Μιχαήλ Αγγελος όταν σε μια επιστολή του ανέφερε πως υπέφερε από έντονους πόνους στα κυριότερα εργαλεία της δουλειάς του, τα χέρια του. «Το γράψιμο μου προκαλεί έντονη δυσφορία» σημειώνει. Κι αν η επαφή με το μολύβι πάνω στο χαρτί ήταν μια άνιση μάχη, εύκολα εικάζει κάποιος ότι η σχέση του με το καλέμι και το σφυρί πάνω στο σκληρό μάρμαρο θα πρέπει να ήταν πλέον αφόρητη. Το γεγονός ότι οι υπεύθυνοι του ναού Σάντα Κρότσε στη Φλωρεντία όπου φυλάσσεται η σορός του καλλιτέχνη δεν επέτρεψαν την εκταφή για τη μελέτη των οστών ανάγκασε τους επιστήμονες να καταφύγουν σε παρατήρηση δύο πορτρέτων του που φιλοτεχνήθηκαν όσο βρισκόταν εν ζωή και σε ένα μεταγενέστερο αντίγραφο, στα οποία απεικονίζονταν τα παραμορφωμένα χέρια του. Οι γιατροί κατέληξαν σε έρευνα που δημοσίευσαν το 2016 ότι έπασχε από οστεοαρθρίτιδα που προκλήθηκε από παρατεταμένη και εκτεταμένη κακοποίηση των άνω άκρων του λόγω της γλυπτικής.

Κάτω από το ιατρικό μικροσκόπιο μετά θάνατον βρέθηκε και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Μελέτη που είδε το φως της δημοσιότητας μόλις το 2018 υποστηρίζει πως ο πολυπράγμων της Αναγέννησης έπασχε από στραβισμό, μια διαταραχή της όρασης στην οποία τα μάτια δεν είναι ευθυγραμμισμένα, με αποτέλεσμα την απώλεια της αντίληψης του βάθους. Για να συναχθεί το συμπέρασμα αυτό χρειάστηκε η σύγκριση έξι έργων του: δύο γλυπτών, δύο ελαιογραφιών και δύο σχεδίων, μεταξύ των οποίων το ακριβότερο έργο που έχει πωληθεί σε δημοπρασία ώς σήμερα, «Ο Σωτήρας του Κόσμου», και «Ο άνθρωπος του Βιτρούβιου». Οι μετρήσεις που έγιναν από διαφορετικές οπτικές γωνίες ενισχύουν την άποψη πως ο δημιουργός των έργων έπασχε από στραβισμό.

Από το 1913 ξεκινά η αμφισβήτηση σχετικά με τον λόγο που οι μορφές του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου είναι τόσο επιμηκυσμένες. Ενας οφθαλμίατρος υποστήριξε πως δεν αποτελούσαν καλλιτεχνική επιλογή αλλά αποτέλεσμα του αστιγματισμού. Στους πάσχοντες από αστιγματισμό ο κερατοειδής δεν είναι συμμετρικός με αποτέλεσμα να βλέπει τα αντικείμενα παραμορφωμένα. Χρειάστηκε να περάσει σχεδόν ένας αιώνας μέχρις ότου γίνει μια νέα μελέτη που εξηγούσε πως δεν μπορεί ο Ελ Γκρέκο να έβλεπε αλλοιωμένες μόνο κάποιες μορφές και κάποιες άλλες όχι αν όντως έπασχε από αστιγματισμό και κατά συνέπεια οι ψηλόλιγνες μορφές του είναι καλλιτεχνική επιλογή.

Τέσσερα δόντια σε ένα γυάλινο βάζο και η αμφιβολία αν πέθανε από σύφιλη ακολουθούσαν τον θάνατο του Πολ Γκογκέν και οι απαντήσεις ήρθαν μόλις το 2018 και ύστερα από έρευνες που ξεκίνησαν το 2000. Οι τραπεζίτες εξετάστηκαν για ίχνη υδραργύρου, αρσενικού και καδμίου, τα οποία χρησιμοποιούνταν για την αντιμετώπιση της σύφιλης στις αρχές του 20ού αι. Το γεγονός ότι δεν βρέθηκε κανένα από τα τρία στοιχεία δεν σημαίνει ότι ο μεταϊμπρεσιονιστής ζωγράφος δεν έπασχε απαραιτήτως από τη νόσο αλλά ότι δεν χρησιμοποίησε τη συγκεκριμένη αγωγή ή ότι τη χρησιμοποίησε αλλά σε μικρές δόσεις με αποτέλεσμα να μην αφήσει τα ίχνη της.

Τέλος, έρευνα του 2015 ότι η κακή όραση του Κλοντ Μονέ ευθυνόταν για το καινοτόμο ύφος του. Η διάγνωση καταρράκτη τον οποίο αρνήθηκε επί μία δεκαετία να αντιμετωπίσει με επέμβαση ήταν η αιτία για να επιλέξει πιο σκούρα χρώματα και να υιοθετήσει ένα περισσότερο αφηρημένο ύφος και όχι συνειδητή επιλογή πειραματισμού.