Υπάρχουν άνθρωποι γύρω μας που εργάζονται αθόρυβα στις πίσω αυλές της κοινωνίας. Μια τέτοια περίπτωση είναι αυτή του θεολόγου Κλήμη Πυρουνάκη που σήμερα συντονίζει το Δίκτυο Αποφυλακισμένων και Φυλακισμένων Γυναικών, ενώ για χρόνια υπήρξε διευθυντής του Σχολείου Β’ Ευκαιρίας στις γυναικείες φυλακές του Ελαιώνα Θηβών. Με τεράστια εμπειρία από αυτό που λέμε επανένταξη και σωφρονισμός, ο Κλήμης Πυρουνάκης, γιος του θρυλικού ριζοσπάστη ιερωμένου Γιώργη Πυρουνάκη, έχει άλλα επτά αδέλφια, ενώ μοιάζει ταγμένος στη μετάβαση των εγκλείστων στην κανονική ροή, μια διαδικασία πολυεπίπεδη και καθόλου απλή. Ο ίδιος, από τα γραφεία του ξενώνα στην οδό Χέυδεν, μας μιλάει για τις φυλακές, τις γυναίκες, την κατάσταση του εγκλεισμού, τις ευκαιρίες, αλλά διηγείται και απίθανες ιστορίες από την «πίσω αυλή της κοινωνίας», δηλαδή τις φυλακές – τον τόπο που θέλουμε να ξεχνούμε, αλλά και στον οποίο κρίνεται ένα μέρος του σύγχρονου πολιτισμού μας. Εχει ενδιαφέρον πως μόνο 3% των φυλακισμένων επιστρέφουν στις φυλακές με νέα παράβαση – όταν έχουν περατώσει τον κύκλο εκπαίδευσης σε Σχολεία Β’ Ευκαιρίας. Την ώρα που μιλάμε, η Δάφνη από τη Βενεζουέλα χαιρετά τον Κλήμη και γελαστή φεύγει από τον ξενώνα οργανώνοντας τη νέα ζωή της – στήνει ένα μαγαζί και θέλει να ξεχνά τα τρία χρόνια εγκλεισμού της.

Τι είναι το Δίκτυο Γυναικών, κύριε

Πυρουνάκη;

Ενας τίτλος προστασίας. Η μη κερδοσκοπική εταιρεία που λέγεται Δίκτυο Στήριξης Φυλακισμένων και Αποφυλακισμένων Γυναικών απευθύνεται σε γυναίκες που έχουν βιώσει εγκλεισμό και κάποιες που επιθυμούν να επανενταχθούν στην κοινωνία. Εχουμε τη δυνατότητα να τις φιλοξενήσουμε από τρεις έως έξι μήνες και για άλλους τρεις μήνες ακόμη να τους εξασφαλίσουμε ενοίκιο για να στήσουν μια νέα ζωή έξω από τον ξενώνα. Αυτό είναι το πρόγραμμα «Φιλοξένια» και εγώ είμαι συντονιστής του Δικτύου.

Η εταιρεία αφορά σχηματικά τη μετάβαση από τη φυλακή στην έξω ζωή. Πού μένετε, είπατε πως μένετε μακριά…

Στο Καπαρέλλι, κοντά στη Θήβα. Για τέσσερα χρόνια ήμουν διευθυντής στο Σχολείο Β’ Ευκαιρίας στις γυναικείες φυλακές Ελαιώνα Θηβών. Γι’ αυτό υπάρχει αυτή η σχέση.

Πότε ξεκινάτε όλο αυτό;

Το 2009 προκηρύχθηκε η θέση διευθυντή σχολείου – που είναι μέσα στις φυλακές. Οπότε εκεί ξεκινάει η εμπειρία και επαφή μου με τις παραβατικές γυναίκες. Επειτα από τέσσερα χρόνια, με άλλους φίλους και συναδέλφους στήσαμε το Δίκτυό μας.

Εθελοντισμός η βάση;

Πάντα.

Σκοπός;

Πώς θα βοηθήσουμε γυναίκες που είναι έγκλειστες να έχουν καλύτερη ζωή μέσα, με εκπαίδευση, διασκέδαση, εργαστήρια. Αλλά και εκτός πλαισίου εγκλεισμού πώς θα είναι. Σκεφτείτε πως είναι ιδρυτικό μας μέλος η Μαρίνα Γ. που μπήκε από τις πρώτες στη Νομική, έκανε μεταπτυχιακό και έχει κάνει τρία χρόνια φυλακή!

Τι σας ευαισθητοποίησε;

Γενικά με τους παραβατικούς ανθρώπους είχα εμπειρία λόγω του πατέρα μου, του παπα-Γιώργη Πυρουνάκη. Είχαμε εμπλοκή με αυτούς τους ανθρώπους, ήμουν εξοικειωμένος και όταν προκηρύχθηκε η θέση ήταν για μένα μεγάλο κίνητρο. Τώρα λέω: κάτι κάνουμε τελικά!

Ως δομή, το Σχολείο Β’ Ευκαιρίας υπάρχει σαν θεσμός σε όλες τις φυλακές;

Εχουν ιστορία από το 2006. Τα πρώτα σχολεία έγιναν στον Κορυδαλλό. Σήμερα μετράμε περίπου δέκα.

Τι σημαίνει Σχολείο Β’ Ευκαιρίας, πώς θα το περιγράφατε απλά;

Αυτός που έχει απολυτήριο δημοτικού σχολείου έχει δικαίωμα να γραφτεί – ανεξαρτήτως ηλικίας – σε Σχολείο Β’ Ευκαιρίας, το οποίο είναι δύο εξάμηνα και μετά το πέρας των εξαμήνων έχει τίτλο ισάξιο του γυμνασίου. Μετά μπορεί να συνεχίσει στο λύκειο και βέβαια να δώσει Πανελλαδικές.

Στο σχολείο του Ελαιώνα Θηβών πόσες μαθήτριες έχετε;

Πενήντα έχουμε. Από 17 ετών και άνω. Τα μαθήματα γίνονται σε ελληνική και αγγλική γλώσσα. Στηρίζονται σε γραμματισμούς. Ελληνικός, μαθηματικός γραμματισμός, παίρνουμε γενικές πληροφορίες και γενικές αρχές του επιστημονικού αντικειμένου.

Εσείς διδάσκατε;

Εγώ είμαι θεολόγος, θεολογικός γραμματισμός δεν υπάρχει.

Αρα μιλάμε για σχολείο μέσα στη φυλακή. Πώς είναι το επίπεδο των φυλακών σήμερα;

Αρκετά ικανοποιητικό, θα έλεγα.

Στη Θήβα;

Από τις λίγες φυλακές που δεν είναι τρύπιες.

Τι εννοείτε «τρύπιες»;

Από ναρκωτικά. Το πιο βασικό είναι πως οι φυλακές είναι καλά δομημένες, και ως αρχιτεκτονική και ως δομή. Είναι το παλιό τυπογραφείο των Ιεχωβάδων, φτιαγμένη φυλακή από αμερικανικά χέρια. Είναι μια φυλακή οριζόντια.

Τι εννοείτε;

Οχι κάθετη σαν τον Κορυδαλλό. Οπότε είναι ανθρωποκεντρική, ενώ η κάθετη φυλακή είναι εξουσιαστική – μιλώ ως φιλοσοφία. Η Χαρά Κουτσομιχάλη ξεκίνησε τη φυλακή, μια φωτισμένη γυναίκα, είχε άποψη πως ο σωφρονισμός χρειάζεται πολλά μεροκάματα.

Δηλαδή;

Δηλαδή να απασχολούνται οι κρατούμενες και άρα να αντιμετωπίσουμε το πιο σκληρό δεινό της φυλακής που είναι ο νεκρός χρόνος.

Τι είναι ο νεκρός χρόνος;

Ο νεκρός χρόνος, οι οσμές, ο συνωστισμός είναι τα δεινά της φυλακής. Αν τα επισημάνεις, σκέφτεσαι και τρόπους να τα καταπολεμήσεις. Για παράδειγμα, το σχολείο, το εργαστήριο πληροφορικής, η μουσική, η χορωδία, η ομάδα χορού. Μία μέρα ασχολίας ίσον μία μέρα λιγότερη μέσα στις φυλακές. Τώρα έχουμε και αγροτικές φυλακές.

Τι σημαίνει αγροτική φυλακή;

Συμμετέχει ο φυλακισμένος σε καλλιέργειες, μαρούλι, ορνιθοτροφείο. Κάθε μέρα που απασχολείται κάποιος σε αγροτική φυλακή εκπίπτει η ποινή του για τρεις ημέρες. Σε κανονική φυλακή ισχύει το ένα προς ένα.

Δώστε το ως παράδειγμα.

Αν κάνεις τέσσερα χρόνια σχολείο, γλιτώνεις 1.200 μέρες. Και καλά το έχει βάλει έτσι ο νομοθέτης. Εχει νόημα όλο αυτό. Αν στήνεις ένα εργαστήρι, ουσιαστικά καλείς τον κρατούμενο να βγει από τη φυλακή. Συμμετέχοντας δε, αντιλαμβάνεται πως αξίζει τον κόπο να είναι χρήσιμος και όταν τελειώσει η ποινή του μαθαίνει στην κοινωνία να είναι χρήσιμος, όχι τιμωρός. Είδες η Δάφνη από τη Βενεζουέλα; Εβαλε ουσίες στην Ελλάδα, εξέτισε την ποινή της και σήμερα δεν βρίζει κανέναν. Ούτε την Αστυνομία ούτε κανέναν. Εκανα το λάθος μου, το πλήρωσα, τώρα επανεντάσσομαι. Ολα όσα επιχειρούμε, οφείλουμε να είναι παιδαγωγικά.

Να επιμείνω λίγο με τον νεκρό χρόνο.

Είναι αυτό που κάθεσαι στο κελί και απλώς περιμένεις το φαγητό σου. Είναι το πιο σοβαρό πρόβλημα. Δεν είναι μόνο μέσα στη φυλακή βέβαια πρόβλημα. Αν τον καταπολεμήσεις, ανασταίνεσαι. Ισχύει και για τον έξω χρόνο και στον χρόνο της μετάβασης. Κάθε λεπτό είναι ανεπανάληπτο. Οι φυλακισμένοι πρέπει να αρχίσουν να νιώθουν ελεύθεροι ακόμη και στον εγκλεισμό. Μου έλεγε μια κρατούμενη: Γιατί σου άρεσε τόσο πολύ η χορωδία (τη ρώταγα). «Γιατί αισθανόμουν ελεύθερη», αυτό είναι το μυστικό.

Τι είναι η φυλακή;

Είναι το πίσω μέρος της κοινωνίας. Το κομμάτι που δεν θέλει η κοινωνία να ξέρει πως υπάρχει. Μια οικογένεια δεν θέλει να ξέρει πως έχει άνθρωπο στη φυλακή. Γι’ αυτό είναι και πολύ δύσκολη η επανένταξη.

Πού βρίσκεται σήμερα η επανένταξη ως επίπεδο;

Ακόμη σε πολύ αρχικά στάδια.

Ποιο είναι το κλειδί της επανένταξης για εσάς;

Η εκπαίδευση και η κοινωνική προετοιμασία.

Πείτε μας για το δεύτερο.

Να διαμορφωθεί ένα δίκτυο επιχειρήσεων που να μπορούν να δεχθούν εργαζομένους με συστατική από κοινωνική υπηρεσία φυλακής. Να μπορούν να προσλαμβάνουν έναν φυλακισμένο. Και όταν θα δίνουν συστατική, να είναι έγκυρη.

Γιατί το τονίζετε το δεύτερο;

Οχι πρόχειρο χαρτί, όχι επιπόλαιο, γιατί μέσα στη φυλακή τον καθένα τον γνωρίζεις.

Νούμερα έχετε να μας δώσετε από όλα αυτά;

Το πιο συγκλονιστικό στατιστικό της δεκαετίας (2008-2018): από τους 100 φυλακισμένους οι 70 επιστρέφουν στις φυλακές με νέα παράβαση. Στοιχείο ευρωπαϊκό. Δεν λέμε για τις αμερικανικές φυλακές.

Νέο αδίκημα;

Ναι, υποτροπιάζουν. Ενώ από αυτούς που εκπαιδεύτηκαν, με ολοκληρωμένο κύκλο σπουδών, επιστρέφει μόνο το 3%. Γι’ αυτό φωνάζουμε: βάλτε σε όλες τις φυλακές σχολεία. Και οικονομικά συμφέρει για τη συμφόρηση. Αυτός που εκπαιδεύεται καταλαβαίνει το λάθος του και δεν το ξανακάνει. Δεν ξαναγίνεται δούλος ή όργανο εγκληματικής εταιρείας. Καταλαβαίνει πως έμπλεξε, πώς γίνεται να μην ξαναμπλέξει. Δεν είναι εύκολο, υπάρχει κατεστημένο, υπάρχει μια αδράνεια, θέλει τόλμη. Πάμε καλύτερα όμως σε σχέση με προηγούμενη δεκαετία. Για παράδειγμα, ο φύλακας πια δεν είναι ανθρωποφύλακας. Φροντίζει τους έγκλειστους ανθρώπους.

Ανθρωποφύλακας;

Αυτός είναι παραβάτης και άρα οφείλουμε να τον τιμωρήσουμε, να τον προπηλακίσουμε. Στη σύγχρονη αντίληψη σωφρονισμού η μόνη τιμωρία είναι η στέρηση ελευθερίας. Κατά τα άλλα πρέπει να διαφυλάξουμε την αξιοπρέπεια του έγκλειστου.

Πόσες φυλακές έχουμε σήμερα;

Τριάντα τρεις φυλακές. Σε γενικές γραμμές καλά, αλλά υπάρχουν ακόμη στεγανά, αντίληψη τιμωρητική, είναι και θέμα πληθυσμού που φιλοξενείται σε αυτές. Υπάρχουν φυλακές που έχουν παιδεραστές. Εκεί είναι πολύ δύσκολο να το οργανώσεις. Δεν πρέπει το προσωπικό να είναι παρεμπιπτόντως και φύλακες. Θέλει εξειδικευμένο προσωπικό. Το Σχολείο Β’ Ευκαιρίας είναι δούρειος ίππος στο κατεστημένο της φυλακής.

Απέναντί του είχε αντιπάλους;

Πολλούς. Πριν από τρία – τέσσερα χρόνια υπήρχαν διευθυντές που έλεγαν πως όσο είμαστε εδώ εμείς δεν θα έχουμε σχολεία. Στην τελευταία απόδραση από τα Τρίκαλα οι μαθητές από σχολείο παρατηρούσαν από τζάμια τις κινήσεις των σκοπών – έτσι έφυγαν. Αποφάσισαν να βάψουν τα τζάμια του σχολείου, δεν έβλεπαν οι έγκλειστοι. Κάναμε διάβημα. Αν είναι δυνατόν! Να μην υπάρχει σχολείο χωρίς τζάμια!

Εχετε να μας πείτε μια ιστορία επανένταξης;

Εχω μια ιστορία με μια γυναίκα, ήταν μέλος μαφίας φυλακών. Ο Γιάννης που είδατε πριν από λίγο εδώ ήταν αρχιφύλακας στον Κορυδαλλό, του ‘χει κάψει η Σοφία τη φυλακή. Οταν την έφερα εδώ να φιλοξενηθεί, δεν είχα προλάβει να τον ενημερώσω, άνοιξε την πόρτα και έπαθε πλάκα…

Τους ξαναβλέπετε τους κρατουμένους;

Βέβαια. Είναι μια καινούργια κοινότητα που χτίζουμε. Μια κοινότητα τέως παραβατικών. Μια σκληρή διαπίστωση είναι πως βρίσκουμε εγγόνια πολιτικών προσφύγων να είναι έγκλειστοι – να είναι παραβάτες.

Πώς είναι η συμφόρηση των φυλακών σήμερα;

Εντάξει, ο νόμος Παρασκευόπουλου ήταν μια βιαστική απόφαση. Βγήκαν άνθρωποι πριν καν εκτίσουν την ποινή τους. Δεν εργαλειοποιείς έναν νόμο. Θέλει εξατομικευμένη αντιμετώπιση. Ενας παραβάτης πρέπει να μείνει μέσα. Από την εμπειρία μου σας λέω πως τον πρώτο χρόνο τού φταίνε όλοι, μετά τα μασάει, μετά αρχίζει να λέει πως έφταιξε. Απαιτείται ικανός χρόνος για τον έγκλειστο ώστε να φτάσει σε έναν βαθμό αυτοσυνειδησίας.

«Επέζησα από κώμα· τότε άρχισα να μετρώ τη ζωή από την αρχή»

Επαιξε ρόλο ο πατέρας σας στη δράση σας;

Πολύ.

Τι καθοριστικό σάς έμαθε;

Οφείλεις να είσαι ανήσυχος, χρήσιμος και ανατρεπτικός. Ο πατέρας μου ήταν γροθιά στο μαχαίρι. Εγώ με άλλο τρόπο. Ηταν ζωντανός και επαναστάτης, και πολεμήθηκε. Πέθανε με αφορισμό από την Ιεραρχία, γιατί ασχολήθηκε με την εκκλησιαστική περιουσία. Επέμενε να δοθούν κτήματα σε ακτήμονες. Αφορισμός σημαίνει πως σε βγάζω εκτός εκκλησίας. Τρεις μήνες μετά πέθανε. Αρχή και του πατέρα μου ήταν να σταθεί η εκκλησία στα πόδια της. Ελεγε: η εκκλησία να ξαναγίνει φτωχή για να ξαναβρεί τον εαυτό της.

Διάβασα κάπου πως είχατε ένα τροχαίο κάποτε, που σας άλλαξε τη ζωή…

Οταν ήμουν 18 ετών, χτύπησα με μηχανάκι. Επτά ημέρες ήμουν σε κώμα. Επέζησα. Από τότε άρχισα να μετρώ τη ζωή από την αρχή. Αξίζει τον κόπο.

Ποιο το όνειρό σας για τις φυλακές;

Να γίνουν εργαστήρια και σχολεία παντού. Τώρα φυτεύουμε σαράντα χιλιάδες θυμάρια στη φυλακή. Θα τα εμπορεύονται οι φυλακισμένες.