Είναι η πλέον αναμενόμενη ερώτηση για όλους όσοι ασχολούμαστε επαγγελματικά με την ιστορία: γιατί ανατρέχουμε σε αυτήν ώστε να βρούμε απαντήσεις για το μέλλον; Η απάντηση είναι επειδή είναι ο μόνος δρόμος που υπάρχει. Σε αυτό το μονοπάτι συναντάμε πολλούς ιστορικούς και βιβλία με μεγάλη επιδραστικότητα. Ο αυστραλός καθηγητής Ιστορίας Κρίστοφερ Κλαρκ (Christopher Clark) του Πανεπιστημίου του Cambridge αποτελεί αναμφισβήτητα έναν μεγάλο σταθμό (με τη μεταφορική έννοια και για τον γράφοντα), καθώς οι «Υπνοβάτες» (μτφ. Κώστας Κουρεμένος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2014) είναι ένα από τα σημαντικότερα επιστημονικά βιβλία για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και για την ευρωπαϊκή ιστορία. Αγγλοσαξονικής παιδείας, με άριστη γνώση όμως και της κεντροευρωπαϊκής ιστορίας με εξειδίκευση στη Γερμανία, η έρευνά του εκτείνεται σε πολλούς αιώνες αλλά και σε πολλές διαφορετικές θεματικές ζώνες, ξεκινώντας από τον προσηλυτισμό των Εβραίων της Κεντρικής Ευρώπης και φτάνοντας ώς τη σύγχρονη εποχή.

Ο ιστορικός, λοιπόν, που διαχειρίζεται υποδειγματικά διαφορετικές φάσεις της ευρωπαϊκής ιστορίας, παρουσιάζει στο τελευταίο του βιβλίο «Time and Power» (Princeton University Press, 2019) μια συγκριτική μελέτη για τη θεώρηση της εξουσίας στο γερμανικό πολιτικό γίγνεσθαι μέσα από τέσσερις προσωπικότητες που άφησαν το αποτύπωμά τους (ή το στίγμα) σε διάστημα 4 αιώνων. Ενα καταρχήν ριψοκίνδυνο και άκρως ενδιαφέρον εγχείρημα.

Ο Κλαρκ ξεκινά από τον 17ο αιώνα και τον Φρειδερίκο Γουλιέλμο του Βρανδεμβούργου και δούκα της Πρωσίας, γνωστό και ως μεγάλο εκλέκτορα, που έδωσε ιδιαίτερη ώθηση στο εμπόριο και συνέδεσε άρρηκτα το όνομά του με την άνθηση της μεσαίας τάξης. Συνεχίζει με τον Φρειδερίκο τον Μέγα, ο οποίος τον 18ο αιώνα επέκτεινε το κράτος του σε σημαντικό βαθμό, αντιμετωπίζοντας τις άλλες μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις με επιτυχία, ιδιαίτερα κατά τον Επταετή Πόλεμο με το τέλος του οποίου η Πρωσία είχε καταστεί μεγάλη δύναμη στην Ευρώπη. Αυτό το γεγονός, μαζί με τις απαράμιλλες ικανότητες στη διπλωματία και στο πεδίο της μάχης, όπως και η εκτεταμένη παιδεία και οι γνωριμίες με μεγάλες προσωπικότητες της εποχής (όπως ο Βολταίρος), του χάρισαν την προσωνυμία Φρειδερίκος ο Μέγας. Η τρίτη προσωπικότητα υπό εξέταση είναι του Οτο φον Μπίσμαρκ, του ανθρώπου, δηλαδή, που κατάφερε να ενοποιήσει τη Γερμανία και πέρασε στην Ιστορία ως ένας από τους εμβληματικούς Γερμανούς του 19ου αιώνα. Η αναδρομή ολοκληρώνεται με τον Χίτλερ και το ναζιστικό καθεστώς. Με αυτόν τον τρόπο εξετάζει τη δράση μιας σειράς ηγετών που κινήθηκαν στον ίδιο χώρο, στο ίδιο γεωγραφικό αλλά τελείως διαφορετικό ιστορικό πλαίσιο. Ενα κάδρο με συνεκτικότητα μεν, αλλά με τελείως ιστορικοχρονικές θεωρήσεις.

Χρονικότητα και ιστορικότητα

Ο Κλαρκ κινείται ερευνητικά στο μεγάλο πεδίο μεταξύ της χρονικότητας και ιστορικότητας. Προσπαθεί να διακρίνει αν υπάρχουν γραμμικότητες που συνδέουν την εξέλιξη ή τελείως διαφορετικές θεωρήσεις του χρόνου και της ιστορίας από την εκάστοτε εξουσία. Η χρονικότητα, σύμφωνα με τον ίδιο, δεν είναι μία αυτόνομη κατηγορία. Εχει δομή και πολιτισμικό περιεχόμενο που της προσδίδει η εκάστοτε εξουσία. Καθώς η ιστορικότητα δεν είναι αποκομμένη από αυτήν, ο έλεγχός της από την εξουσία της προσδίδει μεγαλύτερη δύναμη. Γι’ αυτό και διαφορετικοί ηγέτες επιχείρησαν να ελέγξουν τη χρονικότητα δημιουργώντας ακόμα και νέες μετρήσεις του χρόνου ή καταργώντας τις παλιές.

Το «Time and power» εξετάζει πώς οι τέσσερις ηγέτες, σε διαδοχικές ιστορικές περιόδους αλλά στο κοινό γεωγραφικό πλαίσιο, διαμόρφωσαν τη θέασή τους για την ιστορία και πώς η άσκηση της εξουσίας τους επηρεάστηκε από την οπτική που «μεθόδευσαν» για τον χρόνο. Η ματιά όλων πάνω στην ιστορία και στη χρονικότητα είχε βέβαια έναν κοινό σκοπό: την απόκτηση και τη διατήρηση της εξουσίας. Χρόνος και Ιστορία – Εξουσία αποτελούσε ένα δίπτυχο, ο έλεγχος και η διαμόρφωση του οποίου απασχόλησε την εξουσία διαχρονικά.

Οι γερμανοί ηγέτες (με τους τρεις να κατάγονται από την περιοχή του Βρανδεμβούργου) προσφέρουν ένα συγκροτημένο παράδειγμα για να ξεδιπλώσει ο Κλαρκ τη θεωρία του. Ο Φρειδερίκος – Γουλιέλμος απέρριπτε τη συνέχεια από το παρελθόν και την προσκόλληση στην παράδοση. Ο Φρειδερίκος ο Μέγας, πειθαρχημένος και σκληραγωγημένος, πίστευε στη χρονική διάρκεια και την επανάληψη των ιστορικών κύκλων. Ο Μπίσμαρκ σε εποχές αστάθειας πίστευε στην σταθερότητα του μοναρχικού καθεστώτος. Τέλος οι ναζί και ο Χίτλερ ήρθαν σε ρήξη με το όποιο παρελθόν και επιχείρησαν το οριστικό σβήσιμο της ιστορίας φέρνοντας στο προσκήνιο μια πολιτική θεώρηση που προσπαθούσε να συνδέσει το σήμερα με ένα μυθικό παρελθόν (συμπληρωματική εδώ, ώς ένα σημείο, αποδεικνύεται και η ανάλυση του Jeffrey Herf στον «Αντιδραστικό μοντερνισμό», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1996).

Στον επίλογό του ο Κλαρκ, όπως και όλοι οι σύγχρονοι διαπρεπείς ιστορικοί, δεν διστάζει να αναμετρηθεί με τα σημερινά ερωτήματα. Ετσι, θεωρεί ως έναν από τους λόγους που «γέννησαν» το Βrexit την αντίληψη ότι θα αναβιώσει η παλιά βρετανική αυτοκρατορία – μια αντίληψη που στο συλλογικό υποσυνείδητο λαμβάνει μυθικές διαστάσεις και αγνοεί τα σύγχρονα δεδομένα.

Το βιβλίο του Κλαρκ είναι αριστουργηματικό. Μέσα από την ιστορική του έρευνα επιχειρεί – και ολοκληρώνει – ένα συναρπαστικό ταξίδι στη σχέση χρόνου και εξουσίας και στη σημασία που αποδίδει η εκάστοτε διακυβέρνηση στη διαμόρφωση του ιστορικού χρόνου ως εργαλείου ενίσχυσης της ισχύος της.

Cristopher Clark

Time and power

Princeton University Press, 2019, σελ. 312

Τιμή: 17 ευρώ