Οποιος μιλάει για ατομική ευθύνη ή μη, πρέπει καταρχήν να πάρει την προσωπική ευθύνη αυτών που λέει. Και αν δεν υπάρχει ατομική ευθύνη, τότε με ποια έννοια μιλάει ο εκάστοτε περί ευθύνης; Γι’ αυτά που λέει ευθύνονται κάποιοι άλλοι; Το σχήμα αυτο-ακυρώνεται και ο συλλογισμός κατά κάποιον τρόπο καταλήγει στο γνωστό: ένας Κρης έλεγε πως όλοι οι Κρήτες λένε ψέματα, άρα και η φράση του αυτή είναι ψευδής. Πιο ευτράπελα η αναγωγή οδηγεί, αν το παραλλάξουμε ελαφρώς, στο «Ουκ αισχύνη, ω, Αισχίνη, ομιλών περί αισχύνης»;

Είναι απλό αλλά και σύνθετο. Η έννοια της «ευθύνης» είναι ακραιφνώς ηθικο-φιλοσοφική διερώτηση και δύσκολα μπορεί να απαντήσει κανείς επαρκώς αν δεν έχει βασική φιλοσοφική σκευή – δεν είναι ιατρικό ή πολιτικό θέμα, δεν είναι άποψη στα μπαρ, δεν λύνεται στα καφενεία, ούτε με τις τανάλιες του λαϊκισμού ή της κομματικής αυταρέσκειας. Κανένας επιστήμονας δεν μπορεί να απαντήσει, παρά μόνο όσοι έχουν μελετήσει φιλοσοφία και για το θέμα οφείλουμε να ρωτάμε ανθρώπους που το έχουν επαρκώς σπουδάσει. Ο γιατρός ξέρει την ιατρική, ο γεωργός τα λάχανα και τα φιλοσοφικά ζητήματα δεν είναι τσουκάλι για κατούρημα, ούτε επιφοίτηση και άποψη του κάθε άσχετου με ελαφρά υλικά, με ψεκασμένες ή όχι συνάψεις. Και είναι ακατανόητο αυτό που δήλωσε η κυρία Λινού πως «είναι αντιδημοκρατική η ατομική ευθύνη». Τα ‘μπλεξε επιπόλαια, διότι άντε τώρα να ξεκαθαρίσεις τι νοείται ως ευθύνη – κυρίως, δε, ως δημοκρατία, την οποία ασκεί, ως γνωστόν, μέχρι και ο Ερντογάν και ο Μαδούρο και ο Κιμ. Οι έννοιες είναι αόρατες όπως ο κορωνοϊός και συνήθως μεταλλάσσονται ταχύτερα απ’ αυτόν – άσε που ενίοτε γίνονται και πολύ πιο θανάσιμες.

Καταρχήν, λοιπόν, οφείλουμε να το διαυγάσουμε κάπως: τι σημαίνει «ατομική ευθύνη»; Πριν ρωτήσουμε καθηγητές Φιλοσοφίας για το βαθύτερο της έννοιας, μπορούμε, ωστόσο, να σκεφτούμε σε ένα πρώτο, στοιχειώδες επίπεδο ότι εν προκειμένω, μέσα στην πανδημία, όπου ο ιός μεταδίδεται από άλλους σ’ εσένα και από εσένα σε άλλους, «ατομική ευθύνη» σημαίνει ταυτόχρονα και κοινωνική, ομαδική, συλλογική ευθύνη. Και τα δύο μαζί. Είναι διπλή ή πολλαπλή σχέση, καθήκον αντιμετώπισης ενός κινδύνου θανάσιμου, υπαρκτού, αλλά μη ορατού. Και από τη στιγμή που ξέρουμε πως ο ιός είναι υπαρκτός και μεταδόσιμος (πριν γίνουν αισθητά τα συμπτώματα), τότε αναδύεται ένα πλεκτό ιμάντων ευθύνης, εφόσον ο καθείς από μας είναι δυνάμει όχι μόνο ξενιστής, αλλά και φορέας και μεταδότης. Εχω το καθήκον και το άγχος να μην κολλήσω εγώ ο ίδιος, αλλά και μετά να μην κολλήσω τους άλλους. Εκτός αν δεν δεχόμαστε πως ο ιός υπάρχει, οπότε μπαίνουμε στις γλαφυρές περιοχές της παραφροσύνης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν θα κολλήσουμε, απεναντίας γινόμαστε πιο πιθανοί υποψήφιοι μη προσέχοντας. (Quo vadis Καραμήτρο;)

Καθένας ζει μέσα σε ένα κράτος και το εκάστοτε κράτος έχει τη δική του διαφορετική, ευρεία ευθύνη σε κάθε πανδημία: να ενημερώνει τους πολίτες κάθε μέρα επίμονα, να σε προειδοποιεί, να επιμελείται το σύστημα Υγείας. Να παρεμβαίνει αν δεν τηρούνται τα μέτρα. Αλλά κι αυτό έχει όρια: δεν μπορεί το κράτος να ελέγχει κάθε κίνηση, να παρακολουθεί αν συναντιέσαι κρυφά και με πόσους και πού, αν δεν φοράς μάσκα, αν εκτίθεσαι διαρκώς και επιθετικά. Δεν μπορεί να ελέγξει αν πλένεις τα χέρια σου κι αν σαπουνίζεις σωστά τα σπανάκια που αγόρασες από τη λαϊκή. Και ούτε μπορεί να σου αλλάξει τα μυαλά, αν εσύ θεωρείς πως ο ιός δεν υπάρχει και βγαίνεις κάθε μέρα παγανιά, θες διαδηλώσεις και εκκλησιαστικά κοντάκια live ή πουλάς εναλλακτικότητα για να κάνεις το κομμάτι σου, ως δήθεν διαφορετικός κι ανεπανάληπτος μέχρι να πιάσεις μονόκλινο στη ΜΕΘ. (Βραδινά γλέντια, πρωινά μνημόσυνα.)

Υπάρχει, μέσα στα όριά της, η κρατική ευθύνη, αλλά και η προσωπική, ατομική ευθύνη. Δεν είμαστε ενεργούμενα ή νούμερα στο Αουσβιτς, ούτε σε σοβιετικό γκουλάγκ, δεν είμαστε κεφάλια σε μαντρί – αλλά ακόμα και σε αυτές τις αποτρόπαιες συνθήκες συνεχίζει να υπάρχει ένα ελάχιστο ποσοστό προσωπικής ευθύνης. Το πώς θα φερθείς, το πώς θα σταθείς, ακόμα και το πώς θα πεθάνεις. Σ’ εκείνα τα στρατόπεδα άλλοι γίνονταν χαφιέδες συγκρατουμένων, άλλοι βασανιστές-κάπο, άλλοι φονιάδες αδελφών – άρα κι εκεί, ακόμα, υπήρχε και υπάρχει προσωπική ευθύνη. Επιλογή. Οποιοι δοξάζουν κάποιον πατερούλη, κάποιο κόμμα, πιστεύουν πως για όλα φταίει το γκαζόν, ή πως τα πάντα επαφίενται στα ορμονικά κέφια κάποιου Θεού και του παραχωρούν εν λευκώ τη δική τους προσωπική ευθύνη, απλώς έχουν μετατραπεί εθελοντικά σε ανδράποδα. (Βαράτε με κι ας κλαίω.)

Μέγα μέρος της αρχαιοελληνικής σκέψης, οι σοφιστές, οι νεοπλατωνικοί και οι Βυζαντινοί, από τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό (που θίγει την έννοια του προσώπου, του αυτεξούσιου, της ευθύνης, της συνείδησης, της επιλογής) μέχρι τον Κίρκεργκορ και ως τον Σαρτρ και τον υπαρξισμό επικεντρώνουν σ’ αυτό ακριβώς: στην προσωπική ευθύνη, στην αγωνία, στη συνείδηση. Αν αυτή παύει να υπάρχει, τότε δεν νοείται και καμιά έννοια ελευθερίας, δημοκρατίας, σκέψης, επιλογής, ελέγχου. Ολο το ρωμαϊκό δίκαιο και η δικαιοσύνη σήμερα στην Ευρώπη βασίζονται ακριβώς στην έννοια του προσώπου και των δικαιωμάτων του. Πώς, δηλαδή, δεν υπάρχει ατομική ευθύνη; Θα αποφασίζει αποκλειστικά κάποιο ανεπαρκές κόμμα ή έχει υποχρέωση το απρόσωπο κράτος να παρακολουθεί αν πλένεις τα δόντια σου ή αν άλλαξες κάλτσες; (Κι αν πάει να το κάνει, τότε αρχίζεις και το κατηγορείς για αυταρχισμό.)

Οποιος διατείνεται πως δεν υπάρχει προσωπική ευθύνη μάλλον έχει ανομολόγητες ονειρώξεις ολοκληρωτισμού. Ισως ονειρεύεται έναν λαό νηπίων που θα τα σαλαγάει με το κουρμπάτσι κάποιος μυθοποιημένος σερσέμης.

(ΥΓ. Φεύγω κι εγώ για Σούνιο. Στη Δραπετσώνα πια δεν έχουμε ζωή).