Ο κύκλος της αβεβαιότητας

Το 2020 σφραγίστηκε από την κοινωνική αβεβαιότητα που σκόρπισε η ασθένεια Covid-19. Ουδέποτε τις τελευταίες δεκαετίες η ανθρωπότητα γνώρισε τέτοια αβεβαιότητα για το αύριο. Ομως, ο «κοινός» άνθρωπος δεν συνειδητοποιεί ότι η ζωή μας κυριαρχείται από πληθώρα αβεβαιοτήτων που δεν είναι εμφανείς στην καθημερινότητα. Πριν από τον 20ό αιώνα η Νευτώνεια μηχανική παρείχε εγγυήσεις σχεδόν απόλυτης βεβαιότητας. Εδώ και έναν αιώνα η επιστήμη έχει αποκαλύψει πολλά πεδία αβεβαιότητας, τόσο στον φυσικό κόσμο όσο και στον εσωτερικό μας κόσμο. Η αρχή της απροσδιοριστίας (Heisenberg) και η θεωρία της σχετικότητας (Einstein) ανέδειξαν θεµελιώδη θέµατα αβεβαιότητας στον µικρόκοσµο και τον µεγάκοσµο, και γι’ αυτό λίγο άγγιξαν τον «καθηµερινό άνθρωπο». Την ίδια περίπου εποχή τα νερά τάραξε ο Φρόιντ εισάγοντας την ψυχανάλυση. Αυτή μπορεί εκ των υστέρων να αποκαλύψει πτυχές του εσωτερικού μας κόσμου, αλλά αδυνατεί να προβλέψει το μέλλον του. Η μη προβλεψιμότητα είναι ιδιότητα σύμφυτη της αβεβαιότητας. Οι νέες τάσεις στην επιστήμη επηρέασαν την τέχνη και τη λογοτεχνία (π.χ. θέατρο του παραλόγου). Εννοιες όπως ο χρόνος και ο τόπος, αλλά και η ταυτότητα των ανθρώπων, απέκτησαν ασαφή και ρευστό χαρακτήρα (π.χ. τα ρέοντα ρολόγια του Σ. Νταλί). Οι παγκόσμιοι πόλεμοι συνέβαλαν στην αύξηση του αισθήματος αβεβαιότητας. Τα κινήματα αυτά βρήκαν πρόσφορο έδαφος. Με την ανακάλυψη του DNA (Watson και Crick, 1953) αυξήθηκε η αισιοδοξία για τις προοπτικές προβλεψιμότητας, γιατί το DNA είναι σταθερό, αποθηκεύει κωδικοποιημένα μηνύματα και κληρονομείται. Ταυτόχρονα, όμως, το DNA υφίσταται μεταλλάξεις, ενώ ο άνθρωπος ως άτομο δεν καθορίζεται μόνο από τον γενετικό του κώδικα. Τα πρώτα βήματα ανθρώπου στη Σελήνη το 1969 ενίσχυσαν και πάλι το αίσθημα βεβαιότητας. Ο άνθρωπος ήταν ικανός να προβλέψει κινήσεις, χρόνους, ταχύτητες, για να φθάσει στο επίτευγμα αυτό. Ομως, η επιστήμη «παραμόνευε» για να υπενθυμίσει ότι η μη προβλεψιμότητα είναι πάντα παρούσα, εγγενής ιδιότητα στον κόσμο που ζούμε. Ο Εντουαρντ Λόρεντζ δημοσίευσε (1972) το άρθρο «Προβλεψιμότητα: Μήπως το χτύπημα των φτερών μιας πεταλούδας στη Βραζιλία μπορεί να προκαλέσει έναν τυφώνα στο Τέξας;». Τότε μπήκαν οι βάσεις της θεωρίας του χάους, της μελέτης των μη γραμμικών δυναμικών συστημάτων. Χάος στην επιστήμη δεν σημαίνει αταξία, αλλά εξαιρετικά αυξημένη πολυπλοκότητα, που ενδυναμώνει την αβεβαιότητα και σχεδόν εξαφανίζει τη δυνατότητα πρόβλεψης, με εφαρμογή και στη σεισμολογία. Γρήγορα διατυπώθηκε η γεωμετρία των φράκταλς (Μάντελμπροτ, 1975) ως όπλο στην κατανόηση του χάους. Με απλά λόγια, φράκταλ είναι ένα κλειστό σχήμα με άπειρη περίμετρο, π.χ. η ακτογραμμή ενός νησιού. Οσο τη μετράμε με ολοένα και πιο ακριβές μέτρο, πάντα παραμένει η λεπτομέρεια που δεν μπορούμε να μετρήσουμε.