Συναντώνται σε απομακρυσμένα χωριά, κυρίως της Πελοποννήσου. Μεγάλης ηλικίας γυναίκες, ντυμένες στα μαύρα, φέρουν συχνά στο κεφάλι περίτεχνα λευκά μαντίλια, στέκονται δίπλα στον νεκρό και κάνουν τραγούδι τον χαμό του. Είναι οι μοιρολογίστρες, που στις κηδείες αναλαμβάνουν να θρηνήσουν επ’ αμοιβή πρόσωπα που ίσως και να μη γνωρίζουν. Με ρίζες σε παμπάλαια τελετουργικά, η φωνή των γυναικών ενώνεται με των οικείων τους για να χτίσει έναν συλλογικό αποχαιρετισμό, προσφέροντας παράλληλα ένα είδος παρηγοριάς σε αυτούς που μένουν πίσω. Κάποιες από τις τελευταίες του είδους στη Μάνη κατέγραψε η φωτογράφος Ιωάννα Σακελλαράκη, συνθέτοντας το πρότζεκτ της «The truth in the soil» (Η αλήθεια βρίσκεται στο χώμα).

Απόφοιτος Δημοσιογραφίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με μεταπτυχιακό στις Ευρωπαϊκές Αστικές Κουλτούρες, στράφηκε στη φωτογραφία σπουδάζοντας στις Βρυξέλλες. Αφορμή όμως για να συναντήσει τις μοιρολογίστρες αποτέλεσε ο χαμός του πατέρα της. «Μετά τον θάνατό του, πριν από τέσσερα χρόνια, ο οποίος ξύπνησε μνήμες για τον τρόπο που αντιμετωπίζεται ο θάνατος στην Ελλάδα, επέστρεψα στην πατρίδα μου και ακολούθησα τη συμπεριφορά της μητέρας μου, ως πιστός που αναζητά καταφύγιο στο ευρύτερο σύστημα των θρησκευτικών παραδόσεων και τις πολιτιστικές πεποιθήσεις, σε μια κοινωνία που λειτουργεί σε αυτή τη βάση». Προσπαθώντας να κατανοήσει περαιτέρω τις ρίζες της, όπως συμπληρώνει: «Αφότου έλαβα μια υποτροφία από τη Βασιλική Εταιρεία Φωτογραφίας στην Αγγλία το 2018 για τη διεκπεραίωση αυτού του πρότζεκτ, επέκτεινα το πεδίο της έρευνάς μου στο συλλογικό πένθος και τους τελετουργικούς θρήνους των τελευταίων μοιρολογιστρών στη χερσόνησο της Μάνης. Στο σταυροδρόμι της παράστασης και του συναισθήματος, εστιάζω στο πώς το πένθος εντάσσει σύγχρονα καθεστώτα της ματιάς, της ανάγνωσης και του συναισθήματος γύρω από το θέμα του θανάτου στην Ελλάδα σήμερα» αναφέρει στα «Πρόσωπα».

Για τις ανάγκες της έρευνάς της, η φωτογράφος ταξίδεψε τέσσερις φορές στη Μάνη εξερευνώντας την ανθρωπογεωγραφία διαφορετικών περιοχών. Μεγάλο κομμάτι του έργου της επικεντρώθηκε σε χωριά της Μέσα Μάνης όπου γνώρισε τις μοιρολογίστρες χάρη στη μεσολάβηση γνωστών ή συγγενών τους. Με τον φακό της αποτύπωσε τη δράση συνολικά δέκα γυναικών, οι οποίες παρά την προχωρημένη ηλικία τους (κοντά στα 100 οι περισσότερες), συνέχιζαν την παράδοση του μοιρολογιού. Στις εικόνες της αποδίδεται η πραγματικότητα της προφορικής τέχνης που πλέον εξαφανίζεται, αλλά σε μια πιο αφηρημένη διάστασή της. «Το “The Truth is in the Soil” αφορά τη μνήμη, αλλά και την απώλεια μνήμης: το πώς αλληλοσυνδέονται πλήρως όταν βιώνονται μέσα από μια εμπειρία του πένθους. Θέλω να μιλήσω για το τι χάνεται, τα κομμάτι των αναμνήσεων που ανακατασκευάζονται, όπως ακριβώς εμφανίζεται στο μυαλό μας μια εικόνα ενός χαμένου ανθρώπου μετά τον θάνατό του. Οταν κοιτάζουμε μια φωτογραφία, οτιδήποτε θυμόμαστε ή ξεχνάμε αποτελεί πάντοτε ένα ενδεχόμενο ή κάτι φανταστικό, αλλοιωμένο από τις πληροφορίες που παρουσιάζονται στην εικόνα. Με αυτόν τον τρόπο μια φωτογραφία λειτουργεί από μόνη της. Είναι στη φύση της φωτογραφίας να συλλαμβάνει αυτό που θα μείνει για πάντα στο μέλλον ή ανήκει ήδη στο παρελθόν» τονίζει η φωτογράφος. «Το documentary κομμάτι της δουλειάς μου, όπως τα πορτρέτα των μοιρολογιστρών, είναι σε ασπρόμαυρη αναλογική φωτογραφία, μιας και δημιουργεί ένα πέρασμα στο ιστορικό και πολιτισμικό κομμάτι του έργου μου, δημιουργώντας μια εικόνα απώλειας. Το έγχρωμο κομμάτι του πρότζεκτ αναδομεί και επαναπροσδιορίζει αυτή την εικόνα σε ένα σύγχρονο πλαίσιο σκέψης γύρω από τη θεματολογία του θανάτου και τη συστημική αυτή μορφή του πένθους. Προσθέτοντας συνειδητά μια νέα οπτική παρέμβαση σε αυτό που έχει τεκμηριωθεί ως πραγματικό, οι εικόνες μου λειτουργούν ως οχήματα πένθους για τα χαμένα ιδεώδη της ζωτικότητας, της ευημερίας και του ανήκειν προσπαθώντας να προβάλουν κάτι περισσότερο από τα θέματά τους, δημιουργώντας έναν χώρο ανάδειξης και υπεροχής του θανάτου» υπογραμμίζει η Ιωάννα Σακελλαράκη, που την περίοδο αυτή πραγματοποιεί το διδακτορικό της στις οπτικές τέχνες στο Kingston School of Art με υποτροφία από το Arts and Humanities Research Council της Αγγλίας.

«ΡΗΞΗ ΣΤΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ». Με έντονα στοιχεία θεατρικότητας, οι ερμηνείες στις κηδείες αποτυπωμένες στον φακό αποκτούν νέα δυναμική και βοηθούν ακόμα και την ίδια τη φωτογράφο να κατανοήσει τη σημασία της ύπαρξης αυτής της δράσης τους.

«Οι πεποιθήσεις της κοινωνίας γύρω από το πένθος εξελίσσονται συνεχώς καθώς ο θάνατος φέρνει μια βαθιά ρήξη στη συνείδηση, στους ρόλους και την ταυτότητά μας. Η έμπνευσή μου από τους αρχαίους μύθους και τραγωδίες με κάνει να αναρωτηθώ σε ποιον βαθμό βλέπουμε τους εαυτούς μας ως κομμάτι της Ιστορίας και ευρύτερης παράδοσης καθώς και πώς το πένθος μπορεί να γίνει μια πολιτιστική εμπειρία απώλειας σήμερα.

Το φωτογραφικό μέσο μού επιτρέπει την αναχώρηση σε ένα νέο τοπίο, έναν χώρο φαντασίας και απώλειας, μεταξύ κόσμων. Η δημιουργία και αφήγηση μέσα στη δουλειά μου είναι η οπτική μου για τον θάνατο, εν εξελίξει» παραδέχεται η φωτογράφος.

Μιας και το μοιρολόι συναντάται ως παράδοση σε όλο τον κόσμο, η Ιωάννα Σακελλαράκη ταξιδεύει το «The truth is in the soil» σε εκθέσεις και φεστιβάλ από το Μαρόκο και το Ισραήλ έως τη Γερμανία και τη Βουλγαρία, κερδίζοντας μάλιστα σημαντικές διακρίσεις. Οι πιο σημαντικές από αυτές είναι ο διαγωνισμός Sony World Photography Awards 2020 (κατηγορία Student Photographer of the Year) και η υποψηφιότητα για το βραβείο Inge Morath του αμερικανικού Magnum Foundation.

Στην Ελλάδα παρουσιάστηκε τους περασμένους μήνες στην κεντρική έκθεση του Athens Photo Festival στο Μουσείο Μπενάκη. Την περίοδο αυτή η Σακελλαράκη συμμετέχει στη συλλογική έκθεση PEP New Talents 2020 στο Βερολίνο, ενώ επόμενος προορισμός της δουλειάς της είναι το Reminders Photography Stronghold στο Τόκιο και η γκαλερί Belfast Exposed στη Βόρεια Ιρλανδία.