Καρότο, μαστίγιο και ατομική ευθύνη

Πολλή κουβέντα έχει γίνει για τη λεγόμενη «ατομική ευθύνη» κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Ουσιαστικά πρόκειται για μία άνευ νομικής ισχύος ηθική υποχρέωση προσφοράς στους συνανθρώπους μας, μία ηθική υποχρέωση αλληλεγγύης. Εκεί που τελειώνει το κράτος – ακριβέστερα, ο κρατικός καταναγκασμός -, αρχίζει η «ατομική ευθύνη», ένας κρίσιμος συνδετικός παράγοντας που εξασφαλίζει την αρμονική λειτουργία της κοινωνίας προτάσσοντας την αλληλεγγύη. Αν όντως οι άνθρωποι αισθάνονται αυτή την ευθύνη, μπορεί η κυβέρνηση άραγε να την ενδυναμώσει μέσω του μηχανισμού καρότου και μαστίγιου που έχει στήσει τελευταία; Το πρώτο σκέλος του ερωτήματος αφορά το αν οι άνθρωποι πράγματι αισθάνονται ατομική ευθύνη, αν δηλαδή έχουν κάποιες εγγενείς τάσεις κοινωνικής-αλτρουιστικής συμπεριφοράς εν τη απουσία εξωγενούς παράγοντα που να παράγει την υποχρέωση παροχής βοήθειας. Σε αυτό το σκέλος απαντούν οι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες επιστημονικές εργασίες του Michael Tomasello, καθηγητή αναπτυξιακής και συγκριτικής ψυχολογίας, οι οποίες βρήκαν ότι παιδιά ηλικίας 14-18 μηνών έχουν την τάση να βοηθούν ανθρώπους που αντιμετωπίζουν προβλήματα. Επειδή αυτού του είδους η αλληλέγγυα συμπεριφορά λάμβανε χώρα σε μια ηλικία όπου δεν είναι συνήθης η επιβράβευση για τέτοιου είδους συμπεριφορές, φαίνεται ότι τα παιδιά λειτούργησαν στη βάση μιας εγγενούς αλτρουιστικής τάσης και όχι επειδή ανέμεναν κάποια εξωγενή επιβράβευση. Η λεγόμενη ατομική ευθύνη, συνεπώς, μπορεί να παράγει την αλληλεγγύη που είναι απαραίτητη για τη λειτουργία της κοινωνίας δίχως την άνωθεν κρατική επιβολή. Στο μέτωπο της πανδημίας, ένα μέρος της τήρησης των υγειονομικών μέτρων και του εμβολιασμού μπορεί να αποδοθεί στο γεγονός ότι οι άνθρωποι ένιωθαν εγγενώς την ατομική ευθύνη να βοηθήσουν τους πιο ευάλωτους συμπολίτες τους. Η κυβέρνηση, ωστόσο, δεν μπορούσε να βασιστεί αποκλειστικά στην ατομική ευθύνη. Ειδικά μετά από κάποιο σημείο, έπρεπε να επισπεύσει το πρόγραμμα του εμβολιασμού. Από τα 150 ευρώ που δόθηκαν στη νέα γενιά μέχρι την απαγόρευση εισόδου ανεμβολίαστων στους κλειστούς χώρους, η κυβέρνηση δημιούργησε ένα πλέγμα εξωγενών κινήτρων για να υποκαταστήσει την εγγενή ατομική ευθύνη. Ερχόμαστε, λοιπόν, στο δεύτερο σκέλος του αρχικού ερωτήματος: Ποια είναι η επίδραση ενός τέτοιου μηχανισμού στην ατομική ευθύνη; Εδώ είναι χρήσιμη μία άλλη έρευνα του Tomasello: όταν παιδιά, ηλικίας 20 μηνών, είχαν επιβραβευτεί για τη βοηθητική τους συμπεριφορά (που λάμβανε τη μορφή έξι συμπεριφορών βοήθειας προς έναν ενήλικο άνθρωπο ώστε να πιάσει κάποιο αντικείμενο), έπαυαν να παρέχουν βοήθεια. Φαίνεται ότι μια αλληλέγγυα συμπεριφορά, η οποία αρχικά είχε αυταξία για τα παιδιά, ακολούθως έγινε μέσο για την επίτευξη ενός άλλου, επωφελούς σκοπού. Αντί τα παιδιά, δηλαδή, να βοηθούν επειδή είχε αξία η ίδια η πράξη τους, πλέον βοηθούσαν για να λάβουν ένα δώρο. Στην απουσία ενός τέτοιου δώρου, δεν είχαν πλέον κίνητρο να βοηθήσουν.