Στην πόλη των φαντασμάτων

Πριν από μερικές εβδομάδες, παρακολουθώντας στην τηλεόραση μια συνέντευξη με τον Αλμπερτ Μπουρλά, που είναι εβραίος Θεσσαλονικιός της Διασποράς, μου έκανε εντύπωση ότι ο ερωτών μιλούσε κατ’ επανάληψη για μια Θεσσαλονίκη που έχασε «τους Εβραίους της και τους Αρμένιούς της». Προσπάθησα να βρω τη σύνδεση των δύο εθνικών κοινοτήτων και επιβεβαίωσα ότι δεν υπάρχει. Η αρμενική κοινότητα της Θεσσαλονίκης, όντως μεγάλη και ισχυρή τον 19ο αιώνα έως και τον Μεσοπόλεμο, αποδυναμώθηκε μετά τον πόλεμο όταν, από το 1946, μεγάλο μέρος της αναχώρησε για τη Σοβιετική Αρμενία και όσοι απέμειναν σε μεγάλο ποσοστό ενσωματώθηκαν στον εθνικό κορμό (Κωστής Α. Τσιούμης, «Μειονοτικές ομάδες στην Ελλάδα», εκδ. Ζυγός, 2008). Η ισραηλινή κοινότητα Θεσσαλονίκης, αντίθετα, είχε παρουσία από την αρχαιότητα που γιγαντώθηκε τον 15ο αιώνα, επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όταν συνέρρευσαν στην πόλη διωγμένοι από την Ισπανία Σεφαραδίτες. Η κοινότητα αυτή, που άκμασε πολιτιστικά, ξεκληρίστηκε από τους ναζί κατακτητές. Περίπου 50.000 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης χάθηκαν στα στρατόπεδα θανάτου – ενώ ταυτόχρονα η ελληνική πολιτεία οικειοποιήθηκε τον χώρο του νεκροταφείου τους, οι περιουσίες τους καταπατήθηκαν και το πολεμικό κράτος αντιμετώπισε την εβραϊκή κοινότητα σαν κοινότητα φαντασμάτων (βλ. και Μαρκ Μαζάουερ, «Η πόλη των φαντασμάτων», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006). Μόνο τις τελευταίες δεκαετίες άλλαξε αυτή η πολιτική – και ένα από τα πρόσωπα που έκανε τα πάντα για τη συμφιλίωση της πόλης με το παρελθόν ήταν ο πρώην δήμαρχος Θεσσαλονίκης, ο Γιάννης Μπουτάρης.