Σοφοκλέους, «Αίας»

«Ο “Αίας” θεωρείται το αρχαιότερο από τα σωζόμενα έργα του Σοφοκλή. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς σχολαστικός αναγνώστης για να αντιληφθεί πως στο έργο αυτό ο ποιητής θέτει μια για πάντα τα ιδεολογικά θεμέλια, πάνω στα οποία θα υψώσει αργότερα το ποιητικό του οικοδόμημα. Στον “Αίαντα” είναι τόση η σαφήνεια των θέσεων, η αναλυτικότητα στην επεξεργασία που θα μπορούσε κανένας να μιλήσει για “κανόνα” της σοφόκλειας φιλοσοφίας του θεατρικού γεγονότος. Δεν κέρδισε τυχαία την εύνοια του Αριστοτέλη. Η υπερβολή, η μεσότης και η έλλειψις είναι οι πάγιες κατηγορίες των χαρακτήρων του Σοφοκλή. Η ρευστότητα των ανθρωπίνων, οι μεταπτώσεις της αναγκαίας τύχης, η μετάσταση, το αιώνιο γίγνεσθαι είναι οι γιγαντιαίες μυλόπετρες που μέσα τους συντρίβονται οι ανθρώπινες υπάρξεις. Πίσω από τη συνεχή ροή υπάρχει πάντα ακατάλυτος, αμετακίνητος ο θείος “παράγων”. Ο Σοφοκλής υπήρξε ο ορθοδοξότερος κλασικός θεολόγος. Αν ο Αισχύλος ήταν η Παλαιά Διαθήκη, ο Σοφοκλής ήταν η Καινή, ίσως κι ο Παύλος της κλασικής θεολογίας. Αν δε “θεολογούμε”, μελετώντας τους τραγικούς, φοβούμαι πως τους παραμορφώνουμε. Θα έλεγα, μάλιστα, πως ο Ευριπίδης θεολογεί περισσότερο, όπως όλοι οι αιρεσιάρχες. Οι τραγικοί, όλοι τους, θέτουν και εξηγούν τον κόσμο σε δύο επίπεδα, το θεϊκό και το ανθρώπινο. Σε αυτό ακολουθούν τον Ομηρο, ως το τέλος. Η διαφορά τους βρίσκεται στον τρόπο και την έκταση που αντιλαμβάνονται την αλληλοεπίδραση των δύο επιπέδων. Οι άνθρωποι και οι θεοί στον Αισχύλο είναι οντότητες υπάλληλες, στον Σοφοκλή συνάλληλες και στον Ευριπίδη επαλλάσσουσες. Στον “Αίαντα”, όπως και σε όλα τα δράματα του Σοφοκλή, υπάρχει ένα “σχέδιο βίου” που συγκρούεται με το απόλυτο μέτρο, το θεϊκό σχέδιο. Μέσα σε αυτό το τελευταίο “φαινόμενο” το πρώτο γίνεται αδιέξοδο. Ο ποιητής αυτή την εικόνα την παρουσιάζει στον Πρόλογο. Η τραγική γελοιοποίηση του Αίαντα από την Αθηνά μπροστά στον Οδυσσέα  θέτει και λύνει όλη τη σοφόκλεια προβληματική. Ολόκληρο το έργο του ποιητή είναι ανάπτυγμα αυτού του Προλόγου στον “Αίαντα”. Η ζωή των ανθρώπων είναι “είδωλο και κούφη σκιά”. Αυτός ο χαρακτηρισμός για την ανθρώπινη πλάνη είναι ένα σημαντικό προανάκρουσμα στη θεολογία της πλατωνικής σπηλιάς. Η αλήθεια βρίσκεται πίσω από την πλάτη μας».