Η Βασιλική – Μαρία Πλαβού με σπουδές αρχιτεκτονικής και ο Μάριος Σταμάτης, εικαστικός καλλιτέχνης και περφόρμερ, κατόρθωσαν να οργανώσουν το Studio Precarity μεταξύ Λονδίνου, Αθήνας και Ιντερνετ και να ασχοληθούν με την τέχνη, τη γραφιστική και την αρχιτεκτονική. Δημιουργικοί άνθρωποι με όρους του 21ου αιώνα, παράλληλα με τις άλλες επαγγελματικές τους υποχρεώσεις, προχώρησαν τις συζητήσεις τους γύρω από την απόλαυση της εργασίας. Ερευνητικός πυρήνας της συνεργασίας τους αποτελεί από το 2019 η έννοια της επισφάλειας, που διατρέχει τις διαπροσωπικές σχέσεις σε ένα επαγγελματικό πλαίσιο και τις προεκτάσεις αυτών ως σχεδιαστικό εργαλείο.

Υστερα από αρκετά δείγματα γραφής σε εκδόσεις τέχνης, το Studio Precarity διακρίθηκε πρόσφατα με το πρώτο βραβείο στα φετινά Young Book Designers Awards που συνδιοργανώνει το Ινστιτούτο Γκαίτε με τα βραβεία ΕΒΓΕ, το Ιδρυμα Τέχνης Βιβλίου της Γερμανίας, το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού και την Εκθεση Βιβλίου της Φρανκφούρτης. Το αφιερωματικό λεύκωμα «Από την Καταγραφή στο Απρόσμενο» που δημιούργησε για τον εορτασμό των 70 ετών του ΟΤΕ το Studio Precarity συγκέντρωσε τα σχόλια της κριτικής επιτροπής αναφέροντας ότι «ο σχεδιασμός του βιβλίου διαθέτει μια συναισθηματική προσέγγιση που τη χαρακτηρίζει μια αίσθηση χειροποίητης παραγωγής. Είναι ένας στιβαρός, βαρύς κατάλογος φτιαγμένος με ιδιαίτερη προσοχή. Η μεγαλύτερη πρόκληση, δηλαδή ο χειρισμός κι η παρουσίαση ενός τόσο μεγάλου όγκου ετερογενούς πληροφορίας, γίνεται τελικά το δυνατό του στοιχείο». Η βράβευσή τους σε λίγες μέρες τούς οδηγεί και στο Φεστιβάλ Βιβλίου της Φρανκφούρτης, συμμετέχοντας στις εκδηλώσεις της σημαντικής για τον κόσμο των εντύπων διοργάνωσης.

Πώς η επισφάλεια γέννησε αυτή τη συνεργασία;

Β.-Μ.Π.: Γνωριστήκαμε πριν από δέκα χρόνια όταν ακόμη σπούδαζα στην Αρχιτεκτονική του Βόλου, μέσω της κοινής μας φίλης Εύας Παπαμαργαρίτη. Ο Μάριος σπούδαζε ακόμη στο Λονδίνο και ενώ μιλούσαμε στο Ιντερνετ δεν είχαμε βρεθεί IRL (στην πραγματική ζωή).

Μ.Σ.: Κολλήσαμε τότε που εσύ έπαιρνες τα βραβεία ΕΒΓΕ για τα βιβλία σου και εγώ δίδασκα book design στο Λονδίνο, στο Camberwell. Η πρώτη μας συνεργασία ήταν το 2019 στα Performance Rooms της γκαλερί Καππάτος. Συζητούσαμε πολύ για την έννοια της επισφάλειας και αυτό ανέπτυξε το όνομα του στούντιο.

Β.-Μ.Π.: Εξαντλήσαμε σε εκείνες τις συζητήσεις το βιβλίο του Ρολάν Μπαρτ «Αποσπάσματα του ερωτικού λόγου», όλο το κομμάτι της επισφάλειας, της αναμονής του ερωτευμένου. Είπαμε πως με έναν τρόπο αυτό διαπερνά και την εργασία. Οτιδήποτε επιθυμείς να εξελίξεις και να σχετιστείς. Ολες μας οι συζητήσεις οδήγησαν σε εφαρμογές πάνω στην ιδέα του κοπιαστικού έργου.

Πώς συμβιώνουν η αρχιτεκτονική και η εικαστική περφόρμανς στον σχεδιασμό βιβλίων και εντύπων;

Μ.Σ.: Το βιβλίο έχει μια επιτελεστική λειτουργία. Σχεδιάζουμε μια δράση όπου το επαναδιαπραγματευόμαστε με τον θεατή. Αλλοτε είμαστε σαφείς και περιοριστικοί, άλλοτε αφήνουμε τα πράγματα ανοιχτά, άλλοτε επιδιώκουμε ένα «τρέξιμο». Ο σχεδιασμός του βιβλίου είναι μια χωρική ενορχήστρωση, ένα σκορ.

Β.-Μ.Π.: Ο σχεδιασμός του βιβλίου είναι δοκιμιακός. Σίγουρα στη δική μου πλευρά κάθε μου εγχείρημα για τον σχεδιασμό βιβλίου μεταχειρίζεται την πληροφορία με όρους αρχιτεκτονικής. Το βιβλίο γίνεται μια χωρική διατύπωση των σκέψεών μου. Τα layouts είναι συγγενικά στα γραμμικά σχέδια. Ενα βιβλίο για την αρχιτεκτονική, στο μυαλό μου, είναι ένα προσωπικό «inception».

Πού βασίσατε τον σχεδιασμό του τόμου για τον ΟΤΕ;

Β.-Μ.Π.: Στο αρχείο σχεδίων του ΟΤΕ. Είναι εύκολο ο αναγνώστης να «χαθεί» μέσα σε αυτόν τον σχεδιαστικό πλούτο. Η έκδοση είναι μια απόπειρα ταξινόμησης του υλικού. Η οργάνωσή του προτείνει άξονες ανάγνωσης, όπως η ιστορική αναδρομή, τα εμβληματικά κτίρια, τα έργα υποδομών, οι τυποποιημένες μελέτες. Η αρχιτεκτονική του ΟΤΕ είναι η αρχιτεκτονική της Ελλάδας. Ο πυρήνας του ομίλου είναι η σύνδεση και η επικοινωνία. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τα έργα υποδομών, τις δεξαμενές καλωδίων, τους κατανεμητές και τους τρόπους που αυτές οι υποδομές κατέλαβαν μια σημαντική θέση σε κάθε πόλη. Το δίκτυο επικοινωνίας, η ταχύτητα της φωνής και της παρουσίας στο άγγιγμα ενός κουμπιού είναι μια σύνθετη μεγαδομή στον φλοιό της ελληνικής γης.

Είδατε σε αυτό το αρχείο την αρχιτεκτονική της επικοινωνίας;

Μ.Σ.: Το όραμα του ομίλου για επικοινωνία αναμεταδόθηκε μέσα από το κτιριακό hardware, από την αρχιτεκτονική του, καταλαμβάνοντας νευραλγικά σημεία στον αστικό ιστό κάθε πόλης. Τα κέντρα εξυπηρέτησης πελατών γίνονται χώροι υποδοχής με σχεδιαστική μέριμνα, υψηλό craftsmanship και υλικά. Τα καταστήματα του ΟΤΕ, ως το δημόσιο πρόσωπο του ομίλου στον έλληνα πολίτη, δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τους χώρους υποδοχής πολυτελών ξενοδοχείων. Τα κτίρια προβολής του ΟΤΕ, όπως ο χαρακτηριστικός πύργος στη Διεθνή Εκθεση Θεσσαλονίκης, ήταν μεταγραφές της διεθνούς σκηνής της αρχιτεκτονικής.

Αυτή η δημόσια αρχιτεκτονική απορρόφησε στοιχεία της παράδοσης;

Β.-Μ.Π.: Το σχεδιαστικό σώμα του ΟΤΕ θριάμβευσε σε ασκήσεις προσαρμοστικότητας, αγκαλιάζοντας τα «παραδοσιακά σχήματα». Αυτό το διεθνές όραμα δεν ήρθε σαν μια βίαιη αισθητική εφαρμογή εκ των άνω, αλλά απορρόφησε τις τοπικές ποιότητες του εκάστοτε παραδοσιακού αρχιτεκτονικού πλούτου. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα του Εβρου, της Μυκόνου και των ιδιότυπων τηλεφωνικών θαλάμων. Ακόμη και αν τα αρχιτεκτονικά σχέδια χαρακτηρίζονται από τον ασπρόμαυρο χρωματικό περιορισμό, κανείς δεν θα μπορούσε να παραβλέψει τη ζωηράδα των διατυπώσεων, όπως στις φιγούρες με τις μαρινιέρες που κατεβαίνουν τις κλίμακες των νησιωτικών καταστημάτων με τα καλάμια τους ή τις ξύλινες διαμορφώσεις των τηλεφωνικών θαλάμων με δίριχτα επικλινή στέγαστρα και αλπικές αναφορές.

Και η γυναικεία εργασία πώς αναδύεται;

Μ.Σ.: Ως σχεδιαστικό δίδυμο, άλλωστε το μαρτυρά και το όνομά μας (Studio Precarity, το εργαστήριο της επισφάλειας), δίνουμε ένα ιδιαίτερο βάρος στη θέση της γυναίκας στον όμιλο και την εγγραφή της σε διαφορετικά σημεία στον οργανισμό. Το φωτογραφικό υλικό από τις «τηλεφωνήτριες» συναγωνίζεται οποιαδήποτε χολιγουντιανή κινηματογραφική παραγωγή εποχής. Ο ΟΤΕ κατασκεύασε πρότυπες βρεφονηπιακές μονάδες, με όρους σύγχρονου daycare, βοηθώντας έτσι τις εργαζόμενες μητέρες και ενδυναμώνοντας την αυτονομία τους. Το εντυπωσιακό στοιχείο αυτών των μελετών είναι ότι δεν έμειναν απλά σε επίπεδο μελέτης, υλοποιήθηκαν με αρτιότητα και πολύ σύντομα λειτούργησαν.

Τι επικοινωνεί ο σχεδιασμός του βιβλίου;

Μ.Σ.: Μια ιλιγγιώδη παρόρμηση της δημιουργίας, τον θρίαμβο του χειρωνακτικού, τη νοσταλγία της αναμονής στο άκρο του τηλεφωνικού ακουστικού. Μετά την περιπλάνησή μας σε όλα αυτά τα σχέδια και τις σημειώσεις, προσπαθήσαμε να βρούμε μια δομή η οποία να διατηρεί τις χρονολογικές αναφορές αλλά ταυτόχρονα να έχει αφηγηματικές ποιότητες. Το κοινό του βιβλίου είναι οι υπάλληλοι του οργανισμού, γι’ αυτό θελήσαμε να δημιουργήσουμε έναν τόμο, ένα νοσταλγικό και εκπαιδευτικό ταξίδι σε μορφή βιβλίου.

Β.-Μ.Π.: Χρησιμοποιώντας τεχνικές αφήγησης, προσπαθήσαμε να αποδώσουμε τον χαρακτήρα του οργανισμού όπως αυτός απαθανατίζεται μέσα από τη σχεδιαστική και φωτογραφική αποτύπωση της κτιριακής ταυτότητας. Θέλαμε να ξανασυστήσουμε το αρχιτεκτονικό σχέδιο στο κοινό, όχι σαν χάρτη ή σαν τεχνική συνταγή, αλλά ως τρόπο σκέψης. Αρκετές φορές μέσα στον κατάλογο έχουμε δημιουργήσει κολάζ, που περιγράφουν πολύ πιο κατατοπιστικά αυτό το παλίμψηστο των πληροφοριών. Στη μεταχείριση του οπτικού υλικού, υπάρχουν στιγμές μέσα στον κατάλογο που αποκτούν αναγωγές οικογενειακού άλμπουμ. Κάθε αναγνώστης έχει μια μεγάλη πιθανότητα να συναντήσει ανάμεσα σε αυτές τις σελίδες το πρώτο κατάστημα ΟΤΕ που ο ίδιος/η ίδια επισκέφθηκε.

Ποια αίσθηση σας έδωσε η επεξεργασία αυτού του αδημοσίευτου υλικού;

Β.-Μ.Π.: Η πρώτη ανάγνωση του αρχείου μάς προκάλεσε δέος. Ισως πολλοί αγνοούν το γεγονός ότι ο οργανισμός διέθετε εντός του δικό του σχεδιαστικό κέντρο και έφτασε σε σημείο να σχεδιάζει όχι μόνο τα κτίρια, αλλά ακόμη τα έπιπλα, τα υλικά και τα εργαλεία. Είναι συγκλονιστική η αίσθηση να πιάνεις στα χέρια σου ένα αυθεντικό μολύβι σε ρυζόχαρτο από τον Νίκο Βαλσαμάκη. Το momentum πιστεύουμε πως είναι ανάλογο του αρχαιολόγου που μόλις ανακάλυψε τις πυραμίδες. Ταυτόχρονα, η τελετουργία του σχεδιασμού φέρνει έναν άλλο ρεαλισμό, μια μορφή άσκησης που λείπει από τη σημερινή ψηφιακή εργασία. Τα σχέδια έχουν μια υλικότητα, ένα ηχόχρωμα. Βλέπεις το σχέδιο και ακούς ακόμη τη μύτη του ραπιδογράφου.

Μ.Σ.: Είχαμε την ευκαιρία να σχεδιάσουμε έναν πραγματικό αρχιτεκτονικό Ατλαντα. Οπότε από τη μια πλευρά υπήρξε η ενεργοποίηση όλων των γραφιστικών τεχνικών, των μελετών διαχείρισης πληροφοριών, και από την άλλη ένας εκρηκτικός «παιδικός» ενθουσιασμός. Το χειρωνακτικό σχέδιο είναι το πραγματικά μαγικό στοιχείο του βιβλίου. Οι ώρες εργασίας πάνω σε μια επιφάνεια ρυζόχαρτου με τους κλασικούς ραπιδογράφους κάνουν κάθε σχέδιο ακαταμάχητο. Θέλαμε να σταθούμε σε όλες τις μικρές ατέλειες ή τις αστοχίες που πρόδιδαν την ανθρώπινη διάσταση. Για τον λόγο αυτόν επαναφέραμε πολλά από τα σχέδια ως αναλυτικά σκαναρισμένα ρυζόχαρτα – η ίδια η υλικότητα του σχεδίου είχε τόσο πολλά να πει. Μικροί κυματισμοί μαρτυρούν τα υλικά χρωματισμού ή ακόμη και την ανησυχία του σχεδιαστή. Τα σημάδια των ταινιών δείχνουν πόσες φορές ένα σχέδιο αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης, καθώς και όλες τις πρόχειρες τεχνοτροπίες αποκατάστασης της φθοράς. Ολα αυτά τα σχέδια ήταν ζωντανά.