Μια χρονιά κλείνει και μια άλλη αρχίζει στη σκιά προβλημάτων και διλημμάτων, κυρίως από τις συνέπειες και τα ανοιχτά θέματα (γεωπολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά) από τον πόλεμο στην Ουκρανία, με έναν ορίζοντα γκρίζο και ασαφή. Η ανάγκη τερματισμού του πολέμου τίθεται και στον δημόσιο προβληματισμό, άλλωστε όπως επισήμανε ο Πούτιν «κάποια στιγμή οι πόλεμοι τελειώνουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, είτε μετατρέπονται σε εκεχειρία αορίστου χρόνου».

Η προοπτική επίλυσης και διαλόγου ως άρση των αδιεξόδων είναι αναγκαία και στα καθ’ ημάς, δεδομένων των εξελίξεων και της δυναμικής των γεγονότων.

Η τελευταία συνάντηση Μπούρα – Καλίν στις Βρυξέλλες σηματοδοτεί αρχικώς την προοπτική αποκατάστασης της επικοινωνίας μιας περιόδου που τη χαρακτηρίζει το κρεσέντο απειλητικών μηνυμάτων του τούρκου προέδρου (“casus belli”, “απειλή πυραύλου”, “αποστρατιωτικοποίηση των νησιών, ειδάλλως αμφισβήτηση της κυριαρχίας τους” και “θα έρθουμε ένα βράδυ”) και που διακυβεύει την ελληνοτουρκική σχέση.

Η επαφή των δύο χωρών είναι απαραίτητη σε κάθε περίπτωση, και μάλιστα με σύνδεσμο δύο point persons, που θα διατηρούν τον δίαυλο ανοικτό, θα συνεργάζονται δημιουργικά και θα είναι ο μηχανισμός πρόληψης εντάσεων ή κρίσεων. Η διπλωματία απαιτεί διάλογο, ως απαραίτητη προϋπόθεση σχέσεων αλλά και διερεύνησης θεμάτων προς διαπραγμάτευση, μια διαδικασία που στηρίζεται στην επικοινωνία, στη δημιουργικότητα, στην αναζήτηση διευθετήσεων με ανταλλαγή απόψεων. Από ένα κοινό πλαίσιο αρχών και κανόνων είναι δυνατόν να συμφωνηθεί μια έννομη σχέση που θα εκπληρώνει ισόρροπα και αμοιβαία επωφελώς τα θεμιτά συμφέροντα αμφοτέρων. Κάθε κράτος έχει κυρίαρχη ευχέρεια να καταλήξει σε συμφωνία που θα δεσμεύει κάθε συμβαλλόμενο.

Την υποχρέωση διαλόγου και διαπραγμάτευσης ορίζουν ο Χάρτης/ΗΕ για την επίλυση των διαφορών και η Σύμβαση Δικαίου Θάλασσας για την κατοχύρωση των κυριαρχικών δικαιωμάτων υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ.

Στο νόημα και το πνεύμα αυτό, ευχάριστη έκπληξη ήταν η αναμενόμενη αντίδραση της Λιβύης στην απόφαση Σίσι για μονομερή χάραξη οριοθετικής γραμμής. Η Λιβύη αιτιάται ότι η μονομερής οριοθέτηση της Αιγύπτου παραβιάζει δικαιώματα αιγιαλίτιδας ζώνης και υφαλοκρηπίδας από επικαλύψεις διεκδικήσεων της Αιγύπτου σε ένα τμήμα υφαλοκρηπίδας προερχόμενο από την τουρκολιβυκή οριοθέτηση. Η λιβυκή αντίδραση προφανώς σε συνεννόηση με την Τουρκία δεν θα προκαλούσε σύγκρουση με την Αίγυπτο για να μη χαλάσει την προσέγγιση. Δεν επέμεινε στην καταδίκη, ούτε σε αδιάλλακτη στάση, αλλά προέκρινε ειρηνική επίλυση με διαπραγματεύσεις για τον καθορισμό συμφωνημένων ορίων των θαλασσίων ζωνών.

Η Λιβύη με τη διαμαρτυρία της δημιουργεί νομική διαφορά και προτείνει – επικαλούμενη το άρθρο 33 του Χάρτη/ΗΕ – τα ειρηνικά μέσα διευθέτησης. Μάλιστα αναφέρεται και στις δύο προσφυγές της στο Διεθνές Δικαστήριο (ΔΔΧ), με Τυνησία (απόφαση 1982) και Μάλτα (απόφαση 1985), με τις οποίες επιλύθηκαν δικαστικά οι οριοθετήσεις. Εμμέσως υπαινίσσεται ότι δεν θα σταθεί αρνητική εάν μετά από μια άκαρπη διαπραγμάτευση έχει προσυμφωνηθεί η παραπομπή στη διεθνή δικαιοσύνη ως το τελικό στάδιο.

Οντως μια μονομερής οριοθέτηση δεν νομιμοποιείται, αφού κατά το Δίκαιο της  Θάλασσας απαιτείται υποχρεωτικά διαπραγμάτευση και αφήνεται ευχέρεια στα κράτη να κατοχυρώσουν με συμφωνία τα δικαιώματα. Η συναίνεση και η έλλειψη αμφισβήτησης διασφαλίζονται με συμφωνία μεταξύ κρατών που έχουν στην ίδια περιοχή υφαλοκρηπίδας επικαλυπτόμενες διεκδικήσεις. Τη μονομερή κίνηση της Αιγύπτου δεν μπορεί να συμμεριστεί κανένα κράτος, ούτε η Ελλάδα που ορθώς καταδίκασε τις τουρκικές κινήσεις του «Ορούτς Ρέις» για το ίδιο γεγονός μονομερούς ενέργειας σε μη οριοθετημένη περιοχή στην Αν. Μεσόγειο.

Τι σημαίνει προσφυγή στο ΔΔΧ εάν εκεί καταλήξει η διαφορά; Το Δικαστήριο έχει κρίνει ανάλογα στην υπόθεση Νικαράγουας/Κολομβίας το 2012. Οπως επισημαίνει, μια συμφωνία οριοθέτησης ως πράξη μεταξύ άλλων (res inter alios acta) δεν δεσμεύει τρίτη χώρα, εν προκειμένω τη Νικαράγουα, ούτε μπορεί να επηρεάσει δικαιώματά της. Για το Δικαστήριο η υπόθεση αφορά μόνο τα δικαιώματα της Νικαράγουας έναντι της Κολομβίας και αντιστρόφως. Συνεπώς έχει κρίνει ότι η οριοθέτηση δικαιωμάτων της Νικαράγουας δεν επηρεάζεται από τα επικαλυπτόμενα δικαιώματα υφαλοκρηπίδας της Κολομβίας που προέρχονται από συμφωνίες οριοθέτησης με γειτονικές χώρες, ιδίως με τον Παναμά. Με την απόφαση οριοθέτησης η περιοχή αυτή περιήλθε στη Νικαράγουα και σε αυτήν η Κολομβία πλέον δεν έχει δικαίωμα άσκησης κυριαρχικών δικαιωμάτων.

Κατ’ αναλογία, ούτε το μνημόνιο του 2019 της τουρκολιβυκής οριοθέτησης, ως πράξη μεταξύ άλλων, δεσμεύει την Αίγυπτο (ούτε την Ελλάδα). Ούτε επηρεάζονται από αυτό οι διεκδικήσεις που προβάλλει στις επίμαχες περιοχές η Αίγυπτος. Εφόσον προκύψει συνυποσχετικό προσφυγής Αιγύπτου – Λιβύης, η οριοθέτηση θα εκδικασθεί εξαρχής, με βάση τα νομολογιακά εργαλεία του Δικαστηρίου, για τον καθορισμό των περιοχών που θα περιέλθουν αντίστοιχα σε Αίγυπτο και Λιβύη. Μια τέτοια θετική εξέλιξη θα άλλαζε τον χάρτη των οριοθετήσεων, ιδιαίτερα εάν ένα τμήμα κρίσιμο για τη βιωσιμότητα της τουρκολιβυκής οριοθέτησης περιερχόταν στην Αίγυπτο.

Η Αίγυπτος πρέπει να προσφύγει για τη διευθέτηση, ενέργεια που η Ελλάδα πρέπει να στηρίξει και ταυτόχρονα να προσεγγίσει τη Λιβύη για να οριοθετηθούν με συμφωνία ή δικαστική απόφαση οι μεταξύ τους διαφιλονικούμενες περιοχές, ένα τμήμα των οποίων προέρχεται, όσον αφορά τη Λιβύη, από την τουρκολιβυκή οριοθέτηση.

* Ο Πέτρος Λιάκουρας είναι καθηγητής Διεθνούς Δικαίου και διευθυντής Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σπουδές» στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς