Πεδίο μαρξιστικής ανάλυσης λαμπρό προσφέρει «Ο άρχοντας των δαχτυλιδιών» καθώς και τα άλλα δημοφιλή βιβλία του Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν. Ο βετεράνος σοσιαλιστής ακτιβιστής Τζον Μολινέ, ο οποίος πέθανε ξαφνικά στα τέλη του περασμένου έτους, σε ένα άρθρο του στο περιοδικό «Jacobin» (δημοσιεύτηκε το 2010 και αναδημοσιεύτηκε πρόσφατα) επιχειρεί να εξηγήσει την απήχηση των βιβλίων του Τόλκιν.

Το «Χόμπιτ» (στα ελληνικά, εκδ. Κέδρος, μτφ. Α. Γαβριηλίδη και Χ. Δεληγιάννη) και η τριλογία του «Αρχοντα των δαχτυλιδιών» (στα ελληνικά, εκδ. Κέδρος, μτφ. Ε. Χατζηθανάση – Κόλλια) συγκαταλέγονται μεταξύ των μυθιστορημάτων με τις υψηλότερες πωλήσεις όλων των εποχών, έχοντας πουλήσει εκατοντάδες εκατομμύρια αντίτυπα, ενώ οι κινηματογραφικές μεταφορές που βασίζονται σε αυτά τα βιβλία έχουν επίσης φτάσει τα μεγάλα κοινά θεατών.

Η δημοφιλία αυτής της κλίμακας σημαίνει ότι το ιδεολογικό περιεχόμενο αυτού του έργου αγγίζει τη συνείδηση πολλών εκατομμυρίων ανθρώπων. Εξάλλου αυτή η δημοτικότητα φέρει μαζί της ένα αίνιγμα.

Μεσαιωνική ουτοπία

«Ο φανταστικός κόσμος του Τζ.Ρ.Ρ. Τόλκιν είναι μια μεσαιωνική ουτοπία, με τη φτώχεια και την καταπίεση να έχουν εξαφανιστεί στις περιγραφές του. Ομως το έργο του Τόλκιν», σημειώνει ο Μολινέ, «περιέχει επίσης μια ρομαντική κριτική του βιομηχανικού καπιταλισμού που αποτελεί σημαντικό μέρος της τεράστιας λαϊκής του απήχησης».

Η κοσμοθεωρία του Τόλκιν είναι από πολλές απόψεις δεξιά και αντιδραστική. Μήπως εξαιτίας αυτής της αντιδραστικής αντίληψης τα έργα του είναι δημοφιλή; αναρωτιέται ο συγγραφέας του δοκιμιακού άρθρου και επιχειρεί να αναλύσει τις κοινωνικές σχέσεις της Μέσης Γης που ουσιαστικά είναι φεουδαρχικές. «Εξάλλου κατάλοιπα της φεουδαρχίας εξακολουθούν να επιβιώνουν, ακόμη και στον εικοστό πρώτο αιώνα. Οπως η βρετανική μοναρχία, η αριστοκρατία και η Βουλή των Λόρδων».

Παραγωγικές δυνάμεις

Σύμφωνα με τον Καρλ Μαρξ, οι κοινωνικές σχέσεις αντιστοιχούν σε ένα ορισμένο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων (τεχνολογία, εργασία, επιστήμη). «Οι παραγωγικές δυνάμεις της Μέσης Γης είναι αποφασιστικά μεσαιωνικές. Οχι μόνο είναι προβιομηχανικές, αλλά και πρώιμα νεωτερικές. Δεν υπάρχουν ατμομηχανές ή ηλεκτροκίνητα μηχανήματα, δεν υπάρχει τυπογραφία, δεν υπάρχουν μεταφορικά μέσα πιο εξελιγμένα από το πλοίο και το άλογο (εκτός από αετούς σε ακραίες περιπτώσεις). Κυρίως δεν υπάρχουν όπλα ή κανόνια (οι μόνες εκρήξεις ή πυροτεχνήματα είναι ευγενική χορηγία των μάγων και της μαγείας τους). Στην πραγματικότητα, ελάχιστη προσοχή δίνεται στην παραγωγή. Είναι σαφές ότι η Μέση Γη είναι σε συντριπτικό βαθμό αγροτική κοινωνία και ως εκ τούτου θεωρείται λίγο – πολύ ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι αγρότες κάποιου είδους και δεν αξίζουν ιδιαίτερη αναφορά».

Αποδιδόμενη θέση

Η Μέση Γη είναι ένας κόσμος με βασιλιάδες και βασίλισσες, πρίγκιπες και πριγκίπισσες, άρχοντες και κυρίες. Ο ρόλος της κληρονομικότητας και της γενεαλογίας – αυτό που οι κοινωνιολόγοι αποκαλούν «αποδιδόμενη θέση» (σε αντίθεση με την επιτευχθείσα θέση) και αυτό που στην καθημερινή γλώσσα θα ονομαζόταν τάξη – είναι απολύτως δεδομένος. Η κοινωνική θέση και ο ρόλος σχεδόν κάθε χαρακτήρα στις ιστορίες του Τόλκιν είναι από τη γέννησή του προκαθορισμένα. Από την αρχή μέχρι το τέλος η κοσμοθεωρία του Τόλκιν διαπνέεται από έναν βαθιά ριζωμένο σεβασμό προς την παραδοσιακή εξουσία.

Στο έπος του Τόλκιν το πιο προφανές και θεμελιώδες χαρακτηριστικό της φεουδαρχίας και της μεσαιωνικής κοινωνίας, δηλαδή η φτώχεια της και ως εκ τούτου η φτώχεια των περισσότερων ανθρώπων της, απλά αποσιωπάται.

Αυτή η εξιδανικευμένη άποψη του προκαπιταλιστικού ή πρώιμου καπιταλιστικού παρελθόντος μπορεί να αποτελέσει τη βάση για μια κριτική του σύγχρονου βιομηχανικού καπιταλισμού. Ο Μαρξ στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» του αναφέρεται σε αυτήν την περίοδο ως «φεουδαρχικό σοσιαλισμό». Και ο Τζον Μολινέ πάνω σε αυτήν τη μαρξιστική προσέγγιση εντοπίζει τα αίτια της επιτυχίας του Τόλκιν. «Αυτό είναι το πραγματικό κλειδί για τη μαζική απήχηση του Τόλκιν. Γιατί αν αφαιρέσει κανείς τη φτώχεια, την πείνα, τις αρρώστιες, την εκμετάλλευση, την καταπίεση κ.λπ., τότε ο Μεσαίωνας μπορεί να θεωρηθεί ως μια πιο αγνή, ευγενική εποχή από τον βρώμικο σύγχρονο κόσμο των εργοστασίων, της ρύπανσης, του κέρδους, της αρπαγής του χρήματος, του χυδαίου εμπορικού συμφέροντος, των ευτελών προϊόντων, της διαφήμισης και της ακραίας αλλοτρίωσης. Από ορισμένες απόψεις έτσι ήταν. Στην πραγματική ζωή, στην πραγματική πολιτική, αυτή η αφαίρεση είναι εντελώς αδύνατη. Αλλά στη φαντασία, και μάλιστα στη λογοτεχνία και την τέχνη, είναι απολύτως εφικτή».