Γεννήθηκε στη Μόσχα επί Λένιν, στις 21 Μαΐου 1921, πέθανε στη Μόσχα επί Γκορμπατσόφ, στις 14 Δεκεμβρίου 1989, στο λυκόφως της ΕΣΣΔ. Είναι ο πιο διάσημος σοβιετικός αντιφρονών και ως τέτοιον φρόντισε να τον τιμήσει η Δύση όταν συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από τη γέννησή του, τον Μάιο του 2021: από τη Γαλλία και τη Γερμανία μέχρι την Τσεχία και τη Λιθουανία, είχαν διοργανωθεί τότε ένα σωρό εκθέσεις και εκδηλώσεις προς τιμήν του ακτιβιστή Αντρέι Ζαχάροφ, του συνιδρυτή (1989) της ΜΚΟ Memorial, της σημαντικότερης ρωσικής οργάνωσης για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, του νομπελίστα Ειρήνης (1975), του ανθρώπου που ενέπνευσε το 1988 το Ευρωκοινοβούλιο να απονέμει κάθε χρόνο ένα βραβείο για την Ελευθερία της Σκέψης με το όνομά του. Στην πατρίδα του, πάλι, στη Ρωσία, τουλάχιστον από την πλευρά των Αρχών, είχε τιμηθεί τότε μόνο ο πυρηνικός φυσικός Ζαχάροφ, ένας από τους επιστήμονες που δημιούργησαν την πρώτη σοβιετική βόμβα υδρογόνου – όλη η πορεία που είχε διαγράψει στη συνέχεια αποσιωπήθηκε.

Τόσο η Memorial όσο και το Κέντρο Ζαχάροφ, που ιδρύθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1990 από μια δημόσια επιτροπή και τη χήρα του, την Ελενα Μπονέρ, μετρούσαν ήδη επτά χρόνια χαρακτηρισμένα από το ρωσικό καθεστώς ως «ξένοι πράκτορες». Μια έκθεση φωτογραφίας, συνοδευόμενη από αποσπάσματα ομιλιών του, που προετοίμαζε για την επέτειο το Κέντρο Ζαχάροφ ακυρώθηκε την τελευταία στιγμή από τις Αρχές με το πρόσχημα ότι το περιεχόμενό της δεν είχε «εγκριθεί». «Στα μάτια των Αρχών, ο Αντρέι Ζαχάροφ θα ήταν σήμερα ένας εξτρεμιστής» κατήγγειλε ο Λεβ Πονομάρεφ, ο έτερος συνιδρυτής της Memorial. Ο Αλεξέι Ναβάλνι βρισκόταν ήδη από τον Ιανουάριο στη φυλακή, η ρωσική Δικαιοσύνη ετοιμαζόταν να κηρύξει «εξτρεμιστικές» όλες τις οργανώσεις του, ο Βλαντίμιρ Πούτιν ετοιμαζόταν να δημοσιεύσει ένα δοκίμιο με τίτλο «Για την ιστορική ενότητα των Ρώσων και των Ουκρανών», ρωσικά στρατεύματα είχαν αρχίσει ήδη από τον Μάρτιο να συγκεντρώνονται στα σύνορα με την Ουκρανία – όλα ήταν ξεκάθαρα, για όποιον ήθελε να δει.

Η οργάνωση Memorial διαλύθηκε, με απόφαση των Αρχών, τον Δεκέμβριο του 2021. Ηρθε πια και η ώρα του Κέντρου Ζαχάροφ. Οπως μεταδίδει από τη Μόσχα ο ανταποκριτής της «Le Monde», ο Μπενουά Βιτκίν, ένας δημοσιογράφος που επιμένει πεισματικά να κάνει τη δουλειά του παρά τις πλείστες όσες απαγορεύσεις και τους κινδύνους, το «Μουσείο Ζαχάροφ», που στεγαζόταν από το 1996 σε ένα μικρό διαμέρισμα της οδού Ζεμλιάνοϊ-Βαλ στη Μόσχα, σιγά σιγά αδειάζει. Το διαμέρισμα ανήκει στον Δήμο της Μόσχας, και αυτός έδωσε εντολή στους υπευθύνους να το εκκενώσουν μέχρι τις 24 Φεβρουαρίου – την πρώτη επέτειο της εισβολής στην Ουκρανία. Οι υπεύθυνοι προσπαθούν να ολοκληρώσουν την ψηφιοποίηση των πολύτιμων αρχείων του – ανάμεσά τους πολλά γράμματα στήριξης ή έκκλησης για βοήθεια που λάμβανε ο Ζαχάροφ, καθώς και ένα έγγραφο της KGB από το 1970, η εντολή που είχε δοθεί, όταν ο Ζαχάροφ άρχισε να ασκεί κριτική στο σοβιετικό καθεστώς, να τοποθετηθούν κοριοί στο διαμέρισμά του.

Τα κιβώτια με τα εκθέματα του Μουσείου Ζαχάροφ μεταφέρονται σε ένα διπλανό διαμέρισμα, που δεν ανήκει στον Δήμο της Μόσχας, εκεί όπου έμεινε το ζεύγος Ζαχάροφ επιστρέφοντας, το 1986, από την καταναγκαστική εξορία του στο Γκόρκι του Νίζνι Νόβγκοροντ. Είναι η τελευταία δυνατή οπισθοχώρηση. Γιατί από την αρχή της «ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης» του Πούτιν στην Ουκρανία, τα δύο τρίτα των συνεργατών του Κέντρου Ζαχάροφ έχουν εγκαταλείψει τη Ρωσία. Αλλοι απολύθηκαν, αφού το Κέντρο, αποκομμένο πια από κάθε ξένη χρηματοδότηση, δεν μπορούσε να τους πληρώνει. Τον Δεκέμβριο, οι Αρχές τού επέβαλαν ένα πρόστιμο 5 εκατ. ρουβλίων, για υποτιθέμενες παραβιάσεις του νόμου περί «ξένων πρακτόρων». Οσο για το ίδιο το Κέντρο – το κτίριο του 19ου αιώνα όπου στεγάζεται στις όχθες του ποταμού Γιάουζα, με ένα κομμάτι από το Τείχος του Βερολίνου μπροστά στην πόρτα του, με τη μόνιμη έκθεσή του για τη σοβιετική περίοδο, τη μεγάλη αίθουσα με τους τοίχους από κόκκινο τούβλο που έχει φιλοξενήσει εκατοντάδες συνέδρια και εκθέσεις, ένας μοναδικός χώρος δημόσιας συζήτησης και ελευθερίας, εκεί όπου διοργάνωνε κάθε χρόνο η Memorial τα συνέδριά της για τους πολιτικούς κρατουμένους, εκεί όπου είχαν πάει το 2015 δεκάδες χιλιάδες Ρώσοι να προσκυνήσουν τη σορό του δολοφονηθέντος αντικαθεστωτικού Μπόρις Νέμτσοφ – υποχρεώνεται και αυτό να κλείσει τις πόρτες του, έχει διορία μέχρι τον Απρίλιο.

Η είδηση οδηγεί καθημερινά εκεί ένα μικρό πλήθος επισκεπτών. Τις οικογένειες όμως οι υπεύθυνοι τις διώχνουν: ο νέος, ανανεωμένος νόμος περί «ξένων πρακτόρων» που ψηφίστηκε τον Δεκέμβριο τους απαγορεύει κάθε επαφή με ανηλίκους.

Η ανακοίνωση του Κέντρου Ζαχάροφ επιβεβαιώνει το τέλος ενός κόσμου: «Είναι αδύνατο να συντηρηθεί μια νησίδα ελευθερίας στη σημερινή Ρωσία, που έχει γυρίσει την πλάτη όχι μόνο στο κληροδότημα του Ζαχάροφ αλλά και σε όλη την εθνική παράδοση ανθρωπισμού, αναζήτησης της αλήθειας και δικαιοσύνης. Ενας άνθρωπος μπορεί να μείνει ελεύθερος σε μια χώρα ανελεύθερη. Ενα μουσείο και ένα δωρεάν κέντρο, δυστυχώς, δεν το μπορούν».