Πρόσφατα η Γιούτα έγινε η πρώτη πολιτεία των ΗΠΑ που απαιτεί με νόμο από τις δημοφιλείς εταιρείες κοινωνικής δικτύωσης – όπως το Facebook, το Instagram και το TikTok – να ξεκλειδώσουν το περιεχόμενό τους σε ανήλικους χρήστες, υπό την αυστηρή προϋπόθεση πως έχουν λάβει άδεια από τους γονείς. Επιπλέον, οι κηδεμόνες αποκτούν πλήρη πρόσβαση στους λογαριασμούς των παιδιών τους, συμπεριλαμβανομένων των προσωπικών μηνυμάτων τους.

Παράλληλα, ο νομοθέτης βάζει φρένο στη νυχτερινή χρήση των social media (από τις 22.30 ως τις 06.30), εκτός αν πάρουν ειδική άδεια από τους γονείς τους, ενώ οι εταιρείες δεν θα έχουν πλέον το δικαίωμα να συλλέγουν τα στοιχεία των παιδιών ή να τα στοχεύουν με διαφημίσεις. Και ενώ τα συγκεκριμένα μέτρα θα ξεκινήσουν να εφαρμόζονται από τον Μάρτιο του 2024, οι Πολιτείες του Αρκανσο, του Τέξας, του Οχάιο και της Λουιζιάνα δρομολογούν αντίστοιχες παρεμβάσεις.

Οι αποφάσεις αυτές έρχονται σε μια περίοδο όπου η ανησυχία των γονέων για τις παγίδες του κόσμου του «chat» και των social media έχει κορυφωθεί. Το «cyberbullying», η αποπλάνηση ανηλίκων μέσα από το Διαδίκτυο αλλά και τα παιχνίδια πρόκλησης με ενδεικτικότερο το «blackout challenge» (έφηβοι προκαλούν ασφυξία στον εαυτό τους) χαρτογραφούν τα σκοτεινά μονοπάτια της ανεξέλεγκτης ενασχόλησης των ανηλίκων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Παράλληλα, οι εικόνες από παρέες ακόμη και μικρών παιδιών να κάθονται σε παγκάκια με το βλέμμα καρφωμένο στο κινητό τους αντί να παίζουν μπάλα ή κυνηγητό αποτελούν ένα ακόμη «σημείο των καιρών». Εξίσου καθημερινό στιγμιότυπο είναι τα πρόσωπα των εφήβων να λάμπουν κυρίως όταν έρχεται η ώρα για… selfie.

Η χώρα μας σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί εξαίρεση. Η τελευταία έρευνα σε 45 χώρες με τίτλο «Health Behavior in School-aged Children», που επαναλαμβάνεται κάθε τέσσερα χρόνια υπό την αιγίδα του ΠΟΥ, δείχνει πως ένας στους δύο εφήβους στην Ελλάδα κάνει καθημερινά chatting με τους φίλους του. Μάλιστα, ένα ποσοστό 7,2% ανέφερε ότι συνομιλεί καθημερινά στο Διαδίκτυο με φίλους που γνώρισε μέσα από αυτό, χωρίς ποτέ να τους έχει συναντήσει διά ζώσης.

«Προβλήματα στην ελευθερία του λόγου»

Εντούτοις δεν λείπουν και οι φωνές που θέτουν ζητήματα ελευθερίας του λόγου, επιμένοντας πως η δαιμονοποίηση των social δεν πρέπει να είναι μονόδρομος ούτε και η θέσπιση ανελαστικών νόμων. Ο δικηγόρος Αρι Κον, εκπρόσωπος του οργανισμού TechFreedom, σημείωσε πρόσφατα στο BBC ότι ο νόμος «δημιουργεί σημαντικά προβλήματα στην ελευθερία του λόγου». «Υπάρχουν πολλά παιδιά που μπορεί να ζουν σε κακοποιητικά περιβάλλοντα», συμπλήρωσε, «τα οποία μπορεί να ανήκουν στην LGBT κοινότητα. Αυτά τα παιδιά θα αποκοπούν από τα social media».

Αλλωστε, τα κοινωνικά δίκτυα, σύμφωνα με την Ανδρονίκη Β. Παπαδημητρίου, ειδική παιδαγωγό της Πανεπιστημιακής Παιδοψυχιατρικής Κλινικής στο Νοσοκομείο Παίδων «Η Αγία Σοφία», συνδέονται με πολλά πλεονεκτήματα (γρήγορη εξ αποστάσεως επικοινωνία και εκπαίδευση, κοινωνική συσπείρωση, κοινωνικός σχολιασμός κ.ά.). Παράλληλα, όμως, διατηρούν ακόμη σκοτεινές πτυχές στη λειτουργία και τη χρήση τους, εγείροντας προβληματισμούς για την ασφάλεια όλων, και ιδίως των μικρότερων σε ηλικία χρηστών τους.

«Συχνά τα παιδιά και κυρίως οι έφηβοι δυσκολεύονται να ελέγξουν την ενασχόληση με τα κοινωνικά δίκτυα τόσο γιατί αυτά πλέον έχουν ενταχθεί στην “κανονικότητά” τους, όσο και γιατί επιθυμούν να περιορίσουν με αυτόν τον τρόπο “τον φόβο τού να μείνουν έξω” απ’ ό,τι διαμείβεται στην ομάδα των συνομηλίκων τους. Επίσης, συχνά και οι ίδιοι οι γονείς τους αφιερώνουν αρκετές ώρες ημερησίως στα μέσα αυτά, με αποτέλεσμα να επιβεβαιώνουν εμμέσως την “κανονικότητα” της χρήσης τους και να δυσχεραίνουν ουσιαστικά το έργο των παιδιών τους που θα επιδιώξουν κάποια στιγμή να τα περιορίσουν», προσθέτει η ίδια.

Εις βάρος της ζωντανής επικοινωνίας

Ομως, κάθε ενέργεια που ξεπερνά το μέτρο συνήθως προοιωνίζεται προβλήματα. Υπό αυτό το πρίσμα, και όπως εξηγεί η ειδικός, η πολύωρη και αποκλειστική ενασχόληση των παιδιών – εφήβων με τα κοινωνικά δίκτυα «οφείλει να μας προβληματίσει, ειδικά όταν αυτή λειτουργεί εις βάρος της επιθυμίας τους για ζωντανή επικοινωνία και αλληλεπίδραση, επηρεάζει αρνητικά το καθημερινό πρόγραμμα και την ολοκλήρωση των υποχρεώσεών τους, αλλά και όταν συνοδεύεται από αλλαγές στη συμπεριφορά τους, από εκδηλώσεις άγχους και ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, αλλά και από δυσκολίες συγκέντρωσης και ολοκλήρωσης των σχολικών ή άλλων δραστηριοτήτων τους. Οι συμπεριφορές και οι εκδηλώσεις αυτές οφείλουν να γίνουν έναυσμα προβληματισμού εκ μέρους των γονέων και των ενηλίκων, αλλά και διαλόγου με το παιδί – έφηβο, καθώς μπορεί να συσχετίζονται με προφίλ αναδυόμενου εθισμού στο Διαδίκτυο ή με καταστάσεις ψηφιακού εκφοβισμού ή άλλης απειλής».

Ορια και χρήσιμες συμβουλές

Η θέση ενός πλαισίου βασικών ορίων χρήσης των κοινωνικών δικτύων αλλά και προϋποθέσεων ασφαλούς χρήσης τους αποτελεί σημαντικό «κλειδί» για να ελεγχθεί η παράλληλη… διαδικτυακή ζωή των παιδιών και των εφήβων. Μία ακόμη σημαντική παράμετρος ώστε να μην… ξεχειλώνουν σταδιακά οι ελευθερίες των ανηλίκων είναι το πλαίσιο αυτό να είναι σταθερό και να φροντίζουν και οι ίδιοι οι γονείς να το υιοθετούν επιβεβαιώνοντας με τη στάση τους αυτήν την αξία και τη χρησιμότητά του.

Παρ’ όλα αυτά, οι ανάγκες αλλάζουν ανάλογα με την ηλικία. «Κατά την εφηβική ηλικία και σταδιακά, θα μπορούσε να προβλέπεται διαβάθμιση της ευελιξίας κατά την υιοθέτησή του, ανάλογα με το αναπτυξιακό επίπεδο των εφήβων, με την πρόβλεψη μεγαλύτερης ευελιξίας αλλά και συνδιαμόρφωσής του μαζί τους, καθώς η υποστήριξη της ανάληψης υψηλότερου ποσοστού “ελέγχου” από την πλευρά τους θα μπορούσε δυνητικά να οδηγήσει σε αύξηση του ποσοστού της υπευθυνότητας, της προσοχής αλλά και των βασικών δεξιοτήτων αυτοελέγχου και αυτορρύθμισης εκ μέρους τους», συμπληρώνει η κ. Παπαδημητρίου.

Κάποιες βασικές πρακτικές ενίσχυσης της ασφάλειας κατά τη χρήση των κοινωνικών δικτύων, πέραν της ταυτόχρονης αξιοποίησης των διαθέσιμων εργαλείων γονικού ελέγχου, σύμφωνα με την ειδικό, θα μπορούσαν να εστιάζουν στα κάτωθι:

– Να προβληματίσουμε τα παιδιά – εφήβους για τα αναδυόμενα κουμπιά ή συνδέσμους συναίνεσης και τη στάση που πρέπει να υιοθετούν πριν αποφασίσουν τις ενέργειές τους, αλλά και να τους μάθουμε πώς να ορίζουν ισχυρούς κωδικούς ασφαλείας στα προσωπικά τους δεδομένα, τους οποίους είναι σημαντικό να μην τους αποκαλύπτουν σε τρίτα πρόσωπα.

– Να ενισχύσουμε την επιφυλακτικότητα και την προσοχή τους απέναντι σε ανθρώπους που συναντούν στα δίκτυα αυτά, για τους οποίους γνωρίζουν μόνο τις πληροφορίες που οι ίδιοι επιλέγουν να παρουσιάσουν και τους οποίους δεν γνωρίζουν πραγματικά. Παράλληλα, είναι πολύ σημαντικό να τους εκπαιδεύσουμε στην ενεργοποίηση ειδικών ρυθμίσεων προστασίας πρόσβασης στον λογαριασμό τους.

– Να τους εξηγήσουμε τη σημασία της προσεκτικής επιλογής του προσωπικού υλικού (φωτογραφιών, βίντεο, πληροφοριών) προς ανάρτηση ή διαμοιρασμό, αλλά και της υιοθέτησης συμπεριφορών που δεν εκθέτουν υπερβολικά τον προσωπικό τους χώρο, φυσικό και ψυχοσυναισθηματικό, και δεν προσβάλλουν τον εαυτό τους ή τους άλλους.

– Να τους γνωστοποιήσουμε όλα τα ηλεκτρονικά ή άλλα μέσα με τα οποία μπορούν να οριοθετήσουν, να «μπλοκάρουν» ή να καταγγείλουν εισερχόμενο στους λογαριασμούς τους υλικό, σχόλια ή συμπεριφορές που αισθάνονται ότι τους προσβάλλουν ή τους προκαλούν δυσφορία ή απειλή και να τους υπογραμμίσουμε την αξία του δικαιώματος και της υποχρέωσης ταυτόχρονα στον εαυτό τους για μοίρασμα και διάλογο με τους γονείς τους ή με έναν ενήλικο που εμπιστεύονται, στην περίπτωση που συμβεί κάτι που τους θίγει.

– Να συζητήσουμε μαζί τους τη σημασία της έξυπνης και με μέτρο χρήσης των κοινωνικών δικτύων, έτσι ώστε η μορφή αυτή «διαθλασμένης» επικοινωνίας που αυτά ευνοούν να μην υποσκελίζει την αξία και τη ζεστασιά της άμεσης και ζωντανής επικοινωνίας με τους άλλους αλλά και τις άλλες σημαντικές εμπειρίες και δραστηριότητες της πραγματικής ζωής.