Η ελπίδα ως χώρος προβληματισμού ήταν μία θεολογική ενασχόληση. Η έννοια του θανάτου και της ανάστασης ίσως είναι το σημαντικότερο παράδειγμα κυριαρχίας της ελπίδας. Οσο όμως μας απασχολεί το μέλλον (Foresight), τόσο περισσότερο χρειάζεται να κατανοήσουμε τον τρόπο που λειτουργεί και τη σημασία της για τις ατομικές και κοινωνικές συμπεριφορές αφού η ελπίδα συνδέει το παρόν με το μέλλον. Αρα η ελπίδα γεννιέται στο παρόν και επειδή μας ενδιαφέρει η επιστημονική ανάλυση των εναλλακτικών μελλοντικών σεναρίων είναι κρίσιμης σημασίας να κατανοήσουμε πώς μπορούμε να ελπίζουμε άρα και τι πρέπει να κάνουμε σήμερα για να κατακτήσουμε το επιθυμητό μέλλον.

Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι η έρευνα και οι μελέτες γύρω από την έννοια της ελπίδας έχουν αυξηθεί σημαντικά, κυρίως στη Δύση, από τις αρχές του 21ου αιώνα ως αποτέλεσμα κυρίως δύο παραγόντων: της κατάκτησης ενός ικανοποιητικού επιπέδου διαβίωσης, άρα δημιουργήθηκε χώρος για μεταϋλιστικό προβληματισμό και δεύτερον της έλευσης τριών μεγάλων κρίσεων για την ανθρωπότητα που απείλησαν την ευστάθεια της ύπαρξης του ανθρώπου: της μεγάλης ύφεσης του 2008, του Covid και τέλος του ευρωπαϊκού πολέμου στην Ουκρανία που για δεύτερη φορά μεταπολεμικά, αλλά πρώτη φορά αιματοβαμμένα, έφερε στο προσκήνιο το φάσμα της ολικής καταστροφής. Η Ελλάδα έζησε τις δύο πρώτες κρίσεις σε πλήρη ανάπτυξη και την τρίτη την παρακολουθεί στενά λόγω απειλής (πληθωρισμός) του επιπέδου διαβίωσης. Μάλιστα την πρώτη την έζησε σκληρότερα από οποιαδήποτε άλλη ανεπτυγμένη χώρα.

Ελπίδα είναι ένας συνδυασμός ενός σκοπού ή αποτελέσματος με πιθανότητα πραγματοποίησης. Περιβάλλεται από αβεβαιότητα μιας επιθυμίας αυτού του αποτελέσματος και μιας θετικής αντίληψης για το αποτέλεσμα αυτό. Επειδή όμως το επιθυμητό αποτέλεσμα για το κάθε άτομο ξεχωριστά είναι πολύ δύσκολο να πραγματοποιηθεί, η ελπίδα τελικά είναι θέμα της κοινωνίας, δηλαδή είναι μία βαθιά πολιτική ιδέα.

Αλλά και εμείς τείνουμε να ξεχάσουμε (εύκολα ξεχνάμε τα θετικά) πώς ως κοινωνία διαχειριστήκαμε ικανοποιητικά τις τρεις μεγάλες κρίσεις με βάση την ελπίδα για το μέλλον: την παρατεταμένη μνημονιακή κρίση που αποδεδειγμένα (μελέτες του ΕΚΠΑ) σταδιακά αύξησε τον ορθολογισμό της κοινωνικής σκέψης, την πρώτη φάση της πανδημίας (ισοπέδωση της καμπύλης των κρουσμάτων και στην συνέχεια τη δημοσιονομική διαχείριση της οικονομικής κρίσης, που έγινε διεθνώς θέμα μελέτης) και τέλος την ενεργειακή κρίση με πρωταθλητισμό ανάπτυξης και μείωση της κατανάλωσης της ενέργειας.

Επιστημονικές δημοσιευμένες μελέτες των τριών κρίσεων δείχνουν ότι είχαν τρία κοινά σημεία: α) τις επώδυνες ατομικές οικονομικές και φυσικές συνέπειες, άρα και τους παράγοντες ατομικής κινητοποίησης οπότε κανείς δεν έμενε αδιάφορος για το αποτέλεσμα των γεγονότων, β) την κοινωνική ανάγκη για επαναξιολόγηση αρχών και προτεραιοτήτων μαζί με τον σκεπτικισμό για την ικανότητα του πολιτικού πλαισίου (ειδικά στην Ελλάδα) και γ) την ύπαρξη πολιτικών δυνάμεων που μίλησαν για θετική επόμενη μέρα μέσα από τη διαμόρφωση ορατών και πιστευτών σεναρίων εξέλιξης που έχουν ως πυρήνα τους την αλλαγή της πορείας

  Το τελικό συμπέρασμα πάντως, σε βάρος κάθε λαϊκιστικού πεσιμισμού είναι ότι η κοινωνία μας έχει την απαιτούμενη ανθεκτικότητα να διαμορφώνει ελπιδοφόρες προοπτικές έστω και μέσα από πολύ δύσκολες καταστάσεις.

Ο Παναγιώτης Ε. Πετράκης είναι ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ