Τον Μάιο του 2012 το περιοδικό «Time» κυκλοφορούσε με ένα εξώφυλλο που προκαλούσε αίσθηση: Μια μητέρα θήλαζε ένα αγόρι νηπιακής ηλικίας ανεβασμένο σε ένα σκαμνί, ώστε να φτάνει στο στήθος της, ενώ ο τίτλος έθετε προκλητικά το ερώτημα: «Είσαι αρκετά μαμά;». Ηταν η εισαγωγή στο κύριο άρθρο του περιοδικού που υποστήριζε ότι οι κυρίαρχες τάσεις για τη μητρότητα οδηγούν σήμερα σε υπερβολές. Εννέα χρόνια μετά, το καλοκαίρι του 2021, θύελλα αντιδράσεων ξεσήκωνε στην Ελλάδα η διεξαγωγή ενός συνεδρίου για τη γονιμότητα, το οποίο, μέσω ενός αναχρονιστικού σποτ, περιόριζε τον ρόλο της γυναίκας σε αναπαραγωγική μηχανή. Παρά την ακύρωση του συνεδρίου και τον διάλογο που άνοιξε στη συνέχεια, πολύ πρόσφατα στη δημόσια σφαίρα βρέθηκε να αιωρείται ένα ακόμη αμφιλεγόμενο ερώτημα: «Μπορεί μια γυναίκα υπουργός, αρμόδια για θέματα Οικογένειας, να είναι άτεκνη;».

Σύμφωνα με δύο ελληνίδες ερευνήτριες που πραγματοποίησαν πρόσφατα μια ανθρωπολογική έρευνα για τη μητρότητα, τα παραπάνω είναι απλώς ενδείξεις ενός κυρίαρχου συμπεράσματος: Της συντηρητικοποίησης της ελληνικής κοινωνίας σε θέματα μητρότητας τα τελευταία χρόνια.

Η στοχοποίηση του δικαιώματος της γυναίκας στην αυτοδιάθεση του σώματός της, η ενοχοποίηση όσων δεν έχουν τεκνοποιήσει μέχρι κάποια ηλικία, η διάδοση αντιεπιστημονικών θεωριών, όπως αυτή του αγέννητου παιδιού, είναι μερικές από τις πτυχές αυτής της πραγματικότητας, ενώ παράλληλα πρακτικές όπως η αυξανόμενη κοινωνική πίεση για θηλασμό για μεγάλο χρονικό διάστημα πέραν του ενός έτους, η συγκοίμηση ως πρώτη επιλογή ή ο τοκετός στο σπίτι με αμφισβήτηση των ιατρικών πρακτικών είναι τάσεις από το παρελθόν που επιστρέφουν με εκσυγχρονιστικό μανδύα.

Ολοι έχουν λόγο

«Ξεκινήσαμε την έρευνα με βάση δικά μας βιώματα» λέει στα «ΝΕΑ» η Ελιάνα Καναβέλη, διδάκτωρ Κοινωνιολογίας. «Οταν μια γυναίκα γίνεται 40-42 ετών, αρχίζουν τα ερωτήματα: “Θα γίνεις μάνα; Πότε θα γίνεις; Κι αν δεν γίνεις και το μετανιώσεις; Αν, όμως, θέλεις να γίνεις, πρέπει να βιαστείς”. Τα τελευταία χρόνια η συζήτηση για τη μητρότητα είναι αναβαθμισμένη, όλοι έχουν λόγο για αυτή, ακόμη και άνθρωποι που δεν μπορούν να γίνουν μητέρες, όπως για παράδειγμα οι άνδρες» εξηγεί. «Η μητρότητα αποτελεί σημείο συνάντησης και τριβής κοινωνικών δυναμικών, πολιτικών αντιλήψεων και πολιτισμικών μεταβολών. Ως ερευνήτριες θελήσαμε να καταδείξουμε τις πολλαπλές όψεις της μητρότητας και τις αναπαραστάσεις της στην κυρίαρχη κουλτούρα. Για τον λόγο αυτόν εξετάσαμε πώς παρουσιάζεται το θέμα σε δύο δημοφιλείς σειρές, την “Ιστορία της θεραπαινίδας” και το “Master of None”, και στην ταινία “Pieces of a Woman”, ενώ παράλληλα λάβαμε συνεντεύξεις από νέες μητέρες» συνεχίζει η ίδια.

Αυτές οι κυρίαρχες αναπαραστάσεις επιβεβαιώθηκαν μέσα από τις συνεντεύξεις των γυναικών. «Πολλές φορές είναι εσωτερικευμένες με τρόπο που δεν γίνονται άμεσα αντιληπτές, όμως καθορίζουν τη συμπεριφορά μας. Το να είσαι μαμά είναι κάτι πολύ δύσκολο, δεν νιώθεις ικανοποιημένη ποτέ, ισορροπείς σε αντιφάσεις και καθημερινές συγκρούσεις και συχνά δεν τα καταφέρνεις. Ομως, κοινωνικά στερεότυπα μας βάζουν στο κυνήγι του τέλειου – που δεν υπάρχει» περιγράφει η Ελιάνα Καναβέλη και καταλήγει:

«Αυτή η συντηρητικοποίηση συναντάται συχνά: Στο δημογραφικό θέμα, στο οποίο επανερχόμαστε κατά καιρούς, με τον κυρίαρχο λόγο να αντιλαμβάνεται τη γυναίκα σε μεγάλο βαθμό ως αναπαραγωγική μήτρα ειδικά σε περιόδους εθνικών κρίσεων, σε μια σειρά αποφάσεων σε σχέση με τα αναπαραγωγικά δικαιώματα, όπως την απόφαση του Ανώτατου Συμβουλίου στις ΗΠΑ για τις αμβλώσεις, στην εκλογή κομμάτων που ανήκουν στον ακροδεξιό χώρο και ενστερνίζονται θεωρίες όπως αυτή του αγέννητου παιδιού, που υποστηρίζει την αντιεπιστημονική άποψη ότι η ζωή του βρέφους ξεκινά με τη σύλληψη και αμφισβητεί ευθέως το δικαίωμα στην άμβλωση, στις αφίσες που γέμισαν πριν από μερικά χρόνια σταθμούς του μετρό ή στο υλικό που είχε διανεμηθεί επισήμως στα γυμνάσια της χώρας το 2022 και τελικώς αποσύρθηκε μετά τις αντιδράσεις. Και η κριτική σε όλα αυτά αποτελεί την εκκίνηση για τη διαδικασία της χειραφέτησης».

Η έρευνα της Ελιάνας Καναβέλη και τη Αλίκης Κοσυφόγλου, διδάκτορος Πολιτικής Επιστήμης και Κοινωνιολογίας, δημοσιεύτηκε πρόσφατα και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πλήθος.