Τον Μάιο του 2017 ο νεοδιορισθείς πολωνός πρέσβης στην Ελβετία, Γιάκομπ Κούμοχ, παρέθεσε δεξίωση στην πρεσβεία της χώρας του, στη Βέρνη.

Ενας καλεσμένος του τον πλησίασε και του ψιθύρισε ότι στέκονταν σε έναν «ιερό τόπο».

Ο Κούμοχ ζήτησε διευκρινίσεις και ο επισκέπτης, εβραϊκής καταγωγής, του εξήγησε πώς κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος το προσωπικό της πρεσβείας είχε πραγματοποιήσει μια μυστική επιχείρηση για να παράσχει σε Εβραίους από την Πολωνία πλαστά διαβατήρια ώστε να επιτευχθεί η ασφαλής διαφυγή τους, με αποτέλεσμα να σωθούν χιλιάδες ζωές.

Ο Κούμοχ άρχισε να ερευνά την ιστορία. Τα αρχεία της πρεσβείας αποκάλυψαν ότι πράγματι ένας πρώην διπλωμάτης, ο Αλεξάντερ Λάντος, είχε προμηθεύσει περίπου 10.000 πλαστά διαβατήρια, κυρίως της Παραγουάης, σε Εβραίους που βρίσκονταν σε κίνδυνο.

Και είναι αυτή η εν πολλοίς άγνωστη και γεμάτη ανατροπές ιστορία που ξεδιπλώνεται στο βιβλίο «Οι πλαστογράφοι: Η ξεχασμένη ιστορία της πιο τολμηρής επιχείρησης διάσωσης του Ολοκαυτώματος» (εκδ. Bodley Head), που φέρει την υπογραφή του ιστορικού Ρότζερ Μουρχάουζ.

Την εποχή που ο Λάντος ανέλαβε τη θέση του στη Βέρνη τον Απρίλιο του 1940 η Πολωνία δεν υπήρχε τεχνικά. Είχε διαμελιστεί από τους Γερμανούς και τους Ρώσους μετά το ναζιστικό-σοβιετικό σύμφωνο του 1939.

Είχε διοριστεί ως απεσταλμένος της εξόριστης πολωνικής κυβέρνησης, στην Ελβετία. Η κίνηση αυτή δεν έβρισκε σύμφωνους τους Ελβετούς, οι οποίοι ήθελαν να διατηρήσουν την ουδετερότητά τους και να μην έρθουν σε ρήξη με τους Γερμανούς, και τελικά επετεύχθη μια συμβιβαστική λύση: απονεμήθηκε στον Λάντος ο τίτλος του προσωρινά επιτετραμμένου, έτσι ώστε να ενεργεί σαν πρέσβης χωρίς να φέρει τον τίτλο.

Η πρώτη του κίνηση ήταν να σώσει τους πολιορκημένους συμπατριώτες του.

Οι προσπάθειές του όμως έπεσαν στο κενό εξαιτίας της άρνησης της Βρετανίας και των Ηνωμένων Πολιτειών να αναλάβουν δράση. Και η αδράνεια αυτή ήταν που γέννησε το σχέδιο παροχής πλαστών διαβατηρίων προς χώρες της Λατινικής Αμερικής.

Διαβατήρια για Παραγουάη

Ο Λάντος οργάνωσε μια ομάδα πολωνών εξορίστων στη Βέρνη και τους ζήτησε να εξελίξουν το υπάρχον σύστημα που ανθούσε ήδη στην Πολωνία παρέχοντας παραποιημένες ταυτότητες σε Εβραίους σχετικά με την οικογενειακή τους κατάσταση, το εργασιακό τους μητρώο ή ακόμα και τη θρησκεία τους, ώστε  να αποφύγουν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Τους ζήτησε να φτιάξουν πλαστά διαβατήρια.

Κομβικό ρόλο στην υπόθεση είχε ο Ρούντολφ Χούγκλι, ένας ελβετός συμβολαιογράφος που υπηρετούσε ως επίτιμος πρόξενος της Δημοκρατίας της Παραγουάης και ο οποίος με το αζημίωτο, αλλά και καλές προθέσεις, παρείχε στην ομάδα του Λάντος λευκά διαβατήρια.

Το κύκλωμα έγινε γρήγορα γνωστό στην Πολωνία και τα αιτήματα άρχισαν να φτάνουν «ενδεδυμένα» ως δώρα σε συγγενείς που εργάζονταν στην πρεσβεία, μαζί βεβαίως με τις απαραίτητες φωτογραφίες. Ο αριθμός ωστόσο μεγάλωνε επικίνδυνα και το προσωπικό της πρεσβείας ανησυχούσε μήπως αρχίσουν να τους υποπτεύονται οι Γερμανοί.

Φυσικά και στις γερμανικές αρχές δεν πέρασε απαρατήρητο το μεταναστευτικό κύμα προς την Παραγουάη και προφανώς αναγνώριζαν τα πλαστά διαβατήρια. Προτίμησαν ωστόσο να μην αντιδράσουν και να εκμεταλλευτούν την κατάσταση, καθώς οι Εβραίοι με ξένα διαβατήρια ήταν πολύτιμοι επειδή μπορούσαν να ανταλλάσσονται με Γερμανούς που είχαν εγκλωβιστεί στο εξωτερικό.

Οι εβραίοι «ξένοι» συνήθως στέλνονταν σε ένα στρατόπεδο ανταλλαγής, όπως το Μπέργκεν-Μπέλσεν.

Και φυσικά κανένας από όσους είχαν προμηθευτεί πλαστά διαβατήρια δεν ταξίδευε προς τη χώρα έκδοσης του διαβατηρίου. Το ταξιδιωτικό έγγραφο τους έδινε την ευκαιρία να ξεφύγουν από τη γερμανική απειλή και τους επέτρεπε την είσοδο σε οποιαδήποτε χώρα στην οποία δεν θα γίνονταν δεκτοί ως πρόσφυγες.

Το τέλος της επιχείρησης

Το σχέδιο λειτούργησε αρκετά καλά μέχρι το 1944. Εν συνεχεία οι Ελβετοί, που εξακολουθούσαν να ανησυχούν επειδή είχαν ενοχληθεί οι Γερμανοί, αποφάσισαν ότι η πλαστογραφία δεν μπορούσε να γίνεται επί ελβετικού εδάφους. Οι Αμερικανοί επιπλέον αποφάσισαν ότι ήταν επικίνδυνο να δέχονται εξώφθαλμα πλαστά έγγραφα.

Οι Βρετανοί ανησυχούσαν ότι το σχέδιο θα χρησιμοποιηθεί για να διεισδύσουν γερμανοί κατάσκοποι στη Βρετανία. Εν τω μεταξύ αρκετοί Εβραίοι είχαν καταλήξει σε στρατόπεδα εξόντωσης με τα διαβατήρια της Παραγουάης ανά χείρας.

Αν η Ιστορία οφείλει να αναγνωρίσει κάτι στον Λάντος είναι ότι έσωσε μαζί με την ομάδα του τουλάχιστον 2.000 Εβραίους από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Και στον Μουρχάουζ ότι έφερε στο φως αυτή την ιστορία μέσα από το βιβλίο του, σε συνεργασία με την πολωνική πρεσβεία στην Ελβετία, όπως αναφέρουν οι βρετανικοί «Times», που φιλοξένησαν στην κυριακάτικη έκδοσή τους την κριτική παρουσίασή του.