Το βραβείο Γκονκούρ 2022 απονεμήθηκε για το «Ζήσε γρήγορα» (εκδ. Καστανιώτη, μτφ. Σοφία Αυγερινού) της Μπριζίτ Ζιρό, συνέντευξη της οποίας φιλοξενήσαμε στα «ΝΕΑ» το προπερασμένο Σάββατο. Στη βραχεία λίστα για το βραβείο υπήρχε, ωστόσο, ένα μυθιστόρημα το οποίο επίσης κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κέδρος, σε μετάφραση Τούλας Τόλια: «Ο μάγος του Κρεμλίνου» του Ιταλοελβετού Τζουλιάνο ντα Εμπολι. Ακόμη και πριν από την ανάγνωση συγκέντρωνε τα στοιχεία εκείνα που το καθιστούν ένα από μυθιστορήματα της εποχής μας. Κι αυτό επειδή ο επίδοξος αναγνώστης βρισκόταν μπροστά σε μια αφήγηση για τη Ρωσία των τελευταίων 30 ετών και την άνοδο του Βλαντίμιρ Πούτιν, με το βιβλίο να ολοκληρώνεται λίγο πριν από την εισβολή στην Ουκρανία τον περσινό Φεβρουάριο. Βιβλίο που, εκτός άλλων, τιμήθηκε με το Μεγάλο Βραβείο Μυθιστορήματος της Γαλλικής Ακαδημίας.

Μακιαβελική διπλωματία

Η αφήγηση ακολουθεί το βλέμμα του Βαντίμ Μπαράνοφ, σκηνοθέτη και τηλεοπτικού παραγωγού, ο οποίος φτάνει να γίνει πολιτικός σύμβουλος του Πούτιν. Αυτός είναι ο «μάγος» του τίτλου και χρησιμοποιεί τη μακιαβιελική διπλωματία – ο όρος με την περιγραφική και όχι την απαξιωτική σημασία – για να στηρίξει τον επονομαζόμενο «Τσάρο». Οπως συμβαίνει, ωστόσο, στα μυθιστορήματα που σέβονται τις αντιφάσεις από τις οποίες είναι φτιαγμένοι οι καλύτεροι ήρωες, κάποια στιγμή ο Μπαράνοφ παραιτείται και τα ίχνη του χάνονται. Μέχρι τη νύχτα που αποφασίζει να διηγηθεί την ιστορία του στον αφηγητή του βιβλίου. Είναι ο τελευταίος μάλιστα που ξεκινάει την εξιστόρηση με μια λεπτομέρεια από εκείνες που μπορεί να αναγνωρίσει ο έλληνας αναγνώστης στην εποχή της πουτινοφιλίας: «Αλλοι διαβεβαίωναν ότι είχε αποσυρθεί σε ένα μοναστήρι του Αθω για να προσευχηθεί ανάμεσα στις πέτρες και στις σαύρες, άλλοι ότι τον είχαν δει σε μια βίλα του Σοτογκράντε…».

Στην αφήγηση αυτού του σύγχρονου Ρασπούτιν μπλέκονται η σύγχρονη ολιγαρχία της Ρωσίας με το τσαρικό ιστορικό βάθος, την κομμουνιστική κυριαρχία και τη μετασοβιετική περίοδο. Οι στοχασμοί και οι παρατηρήσεις δοκιμιακής φύσης αφορούν την παλιά και τη νεότερη Ιστορία. «Το μόνο που μετράει στη Ρωσία είναι τα προνόμια, η εγγύτητα με την εξουσία. Ολα τα άλλα είναι δευτερεύοντα» ακούγεται κάποια στιγμή ο Μπαράνοφ. «Ετσι ήταν επί τσάρου, και στα κομμουνιστικά χρόνια ακόμη περισσότερο. Το σοβιετικό σύστημα ήταν βασισμένο στο καθεστώς. Το χρήμα δεν μετρούσε». Και αλλού: «Καθώς διάβαζα τα χρονικά των σταλινικών διώξεων στη δεκαετία του ’30, άρχισα να συνειδητοποιώ ότι κατά βάθος επρόκειτο ήδη για μια χολιγουντιανή υπερπαραγωγή: η σοβιετική οδός προς τη σόου μπίζνες».

Η μορφή του «Τσάρου»

Ο Πούτιν ως μυθιστορηματικός χαρακτήρας είναι μια πρόκληση από μόνη της. Αλλά ο συγγραφέας χρησιμοποιεί στο έπακρο τον κανόνα που λέει ότι η μυθιστορία μπορεί απλώς να αντιγράφει τη ζωή (το μότο που επιλέγει για το βιβλίο είναι του Κοζέβ: «Η ζωή είναι κωμωδία. Πρέπει να παίζεται σοβαρά»). Στην πρώτη εμφάνισή του – στα γραφεία των Μυστικών Υπηρεσιών της FSB – ο ρώσος ηγέτης δεν είναι ακόμη αυτός που ξέρουμε, αλλά αυτός που ψυχανεμιζόμαστε: «Μας οδήγησαν σε ένα γραφείο που θα μπορούσε να είναι ο χώρος εργασίας ενός προϊσταμένου του Υπουργείου Ενημέρωσης και Επικοινωνίας. Ο κάτοχός του, ένας χλομός ξανθός άντρας με ξεπλυμένα χαρακτηριστικά και μπεζ ακρυλικό κοστούμι, είχε ύφος δημοσίου υπαλλήλου, με ένα αδιόρατο ίχνος σαρκασμού… Εκείνη την εποχή ο Τσάρος δεν ήταν ακόμα ο Τσάρος: οι κινήσεις του δεν απέπνεαν την άκαμπτη αυταρχικότητα που απέκτησαν στη συνέχεια και, παρότι στο βλέμμα του διέκρινες ήδη αυτή τη μεταλλική λάμψη που μας είναι γνωστή σήμερα, τότε ήταν κατά κάποιο τρόπο καλυμμένη από τη συνειδητή προσπάθειά του να την κρατήσει υπό έλεγχο». Σύμφωνα με μία άλλη εύστοχη παρομοίωση του συγγραφέα, ο Πούτιν ανήκει στην κάστα των μεγάλων ηθοποιών: «Στον ηθοποιό που σκηνοθετεί ο ίδιος τον εαυτό του, που δεν έχει ανάγκη να παίξει, γιατί έχει μπει τόσο πολύ στο πετσί του ρόλου, που η υπόθεση του έργου έχει γίνει η δική του ιστορία, κυλά στις φλέβες του».

Οι μηχανισμοί του φόβου, της επιθετικής εξωτερικής πολιτικής, της σύγκρουσης με τις ΗΠΑ, της δίωξης των πολιτικών αντιπάλων είναι όλα εδώ («διαβάστε ξανά τον Αριστοτέλη: η πρώτη κίνηση ενός δημαγωγού που κατακτά την εξουσία είναι να απομακρύνει τους ολιγάρχες»). Οπως και μια διορατική ανάγνωση για τη σχέση εξουσιαστών και εξουσιαζομένων, από εκείνες που ο Κάφκα έχει αποδώσει με τρόπο μοναδικό. «Ας πούμε τα πράγματα με το όνομά τους: δεν υπάρχει πιο αιμοβόρος δικτάτορας από τον λαό. Μόνο το αυστηρό αλλά δίκαιο χέρι του αρχηγού μπορεί να καταπραΰνει τη μανία του» αφηγείται ο Μπαράνοφ.

Ο ντα Εμπολι γεννήθηκε στο Παρίσι το 1973, σπούδασε Νομικά και Πολιτικές Επιστήμες και διετέλεσε αντιδήμαρχος πολιτισμού στη Φλωρεντία, πολιτικός σύμβουλος του Ματέο Ρέντσι επί πρωθυπουργίας του. Ο «μάγος του Κρεμλίνου» είναι το πρώτο του μυθιστόρημα.