Στο πολύ σημαντικό βιβλίο του καθηγητή Διπλωματικής Ιστορίας στη Νομική του ΑΠΘ Ιωάννη Δ. Στεφανίδη παρακολουθούμε το χρονικό μιας προαναγγελθείσας καταδίκης. Της καταδίκης του συνταγματάρχη Ψαρρού που δημιούργησε δικό του αντάρτικο σώμα σε περιοχές της Φωκίδας στις οποίες υπήρχε ήδη και ο ΕΛΑΣ. Και δεν τού έφτανε μόνο αυτό, ακολουθούσε μια ισορροπητική στάση στο ζήτημα του πολιτεύματος που έπρεπε να ακολουθήσει η χώρα μετά την Απελευθέρωσή της από τους ναζί. Αν και αντιμοναρχικός δεν επεδίωκε να εξαρτήσει τη στρατολόγηση μελών για την οργάνωσή του με βάση τις πολιτειακές τους αντιλήψεις. Εμφανιζόταν και ήταν απόλυτα ανεκτικός στο όραμα του καθένα για το ποια Ελλάδα θα ήθελε μετά την Απελευθέρωση της χώρας.

Η Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση (ΕΚΚΑ) ήταν η οργάνωση που έστησε ο συνταγματάρχης Ψαρρός μαζί με τον Γεώργιο Καρτάλη και τον Ευριπίδη Μπακιρτζή (μετέπειτα πρόεδρος της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης – ΠΕΕΑ και αντίπαλος των δύο πρώτων). Ο συνταγματάρχης Ψαρρός είχε αποταχθεί το 1935 γιατί συμμετείχε στο Κίνημα Πλαστήρα της 1ης Μαρτίου 1935, μαζί με άλλους στρατιωτικούς όπως ο Στέφανος Σαράφης. Ο Σαράφης έγινε αρχηγός του ΕΛΑΣ σχεδόν εκβιαζόμενος απ’ αυτόν, αλλά όπως υποστηρίζει ο καθηγητής Στεφανίδης στη συνέχεια αφοσιώθηκε στον ΕΛΑΣ τόσο πολύ που ποτέ δεν αποδέχθηκε την αυτόνομη παρουσία του 5/42. Οι βασικές αρχές της ΕΚΚΑ ήταν ενός αστικού φιλελεύθερου σχηματισμού με προοδευτικές θέσεις για το Κοινωνικό Ζήτημα. Στο Πρόγραμμα της ΕΚΚΑ, συνταγμένου από τον Γεώργιο Καρτάλη, διευκρινιζόταν πως πρωταρχικός στόχος της οργάνωσης ήταν η απελευθέρωση της χώρας από τη «διπλή σκλαβιά» του κατακτητή και της εγχώριας οικονομικής ολιγαρχίας και εκεί συμπεριλαμβάνονταν τα μέτρα που πρότεινε η οργάνωση να υλοποιηθούν προς αυτή την κατεύθυνση. Η ΕΚΚΑ αποτέλεσε τον πολιτικό βραχίονα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, το οποίο έδρασε κυρίως στην περιοχή της Φωκίδας. Η προσπάθειά του Ψαρρού – σύμφωνα με τον συγγραφέα – να επεκταθεί και αλλού στη Στερεά αλλά και στην Πελοπόννησο ενεργοποίησε τους μηχανισμούς του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που επιδίωκε να μονοπωλεί την Αντίσταση, αλλά και να έχει εξασφαλισμένες τις θέσεις προώθησής του προς τη πρωτεύουσα μόλις αυτή απελευθερωνόταν. Ο Ψαρρός καθυστέρησε πολύ να δημιουργήσει τον στρατιωτικό βραχίονα της ΕΚΚΑ, το 5/42. Η καθυστέρηση οφειλόταν στο ότι περίμενε να εξασφαλίσει τη βοήθεια της βρετανικής Συμμαχικής Στρατιωτικής Αποστολής (ΣΣΑ), γιατί δεν ήθελε τους πόρους για την επιβίωση του Συντάγματος να τους αντλεί από τους τοπικούς πληθυσμούς. Κάτι που έκαναν τα άλλα δύο αντάρτικα ένοπλα σώματα: ο ΕΛΑΣ στη Στερεά και Πελοπόννησο και ο ΕΔΕΣ στη Δυτική Ελλάδα.

Η έναρξη του Εμφυλίου

Ο συγγραφέας στο ζήτημα της διαμάχης αν ο Εμφύλιος ξεκίνησε το 1946 ή νωρίτερα, μέσα στη γερμανική Κατοχή, το 1943 δηλαδή, παίρνει σαφώς θέση υπέρ της άποψης που θέλει να ξεκινάει μέσα στο 1943 κάπου στην άνοιξη του έτους και πολύ εμφανώς το διάστημα Οκτώβριος του 1943 έως τον Φεβρουάριο του 1944 όπου και διεξήχθη η μεγάλη σύγκρουση του ΕΛΑΣ με τον ΕΔΕΣ, στην οποία ο Ψαρρός έκανε το «σφάλμα» να μην ταχθεί με την πλευρά του ΕΛΑΣ, ούτε και με του ΕΔΕΣ φυσικά. Ολη όμως η λογική που ανέπτυξε ο ΕΛΑΣ για το 5/42 ήταν αυτή η διαταγή που είχε δοθεί από την ηγεσία του στον διοικητή του 36ου Συντάγματος απότακτου λοχαγού και νυν ταγματάρχη του ΕΛΑΣ Θύμιου Ζούλα και περιεχόταν στην οδηγία περί «πνιγμού με σφιχταγκάλιασμα». Ετσι ακόμη και πριν από τον Εμφύλιο μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ είχαμε διαρκείς πιέσεις του ΕΛΑΣ προς τον Ψαρρό είτε να διαλύσει το 5/42 είτε να προσχωρήσει σ’ αυτόν. Ο Ψαρρός έμενε πιστός στη θέση του πως το πολιτειακό ζήτημα είναι θέμα που δεν πρέπει να απασχολεί κανέναν όσο η χώρα είναι κατακτημένη και πως ταυτοχρόνως οι αντάρτικες οργανώσεις έπρεπε να συνεργάζονται, όχι όμως οι μικρότερες να συγχωνευτούν στις μεγαλύτερες. Αυτό δεν του το συγχώρησε ποτέ ο ΕΛΑΣ. Ετσι έγιναν δύο απόπειρες από τον ΕΛΑΣ κατά του 5/42. Η πρώτη στις 13 Μαΐου 1943, ούτε καν έναν μήνα από την ίδρυση του 5/42 στις 20 Απριλίου 1943. Αυτή η απόπειρα αποδόθηκε σε ενέργειες του Αρη Βελουχιώτη. Ο Ψαρρός κατόρθωσε να αναστήσει το Σύνταγμα, αλλά ο ΕΛΑΣ ζήτησε πάλι την αυτοδιάλυσή του τον Ιούνιο του ίδιου έτους, την οποία και πέτυχε. Ο Ψαρρός όμως ήταν ανυποχώρητος και παρά τα κτυπήματα, επανίδρυσε το 5/42. Η τρίτη και τελική απόπειρα για τη διάλυσή του έγινε τη δεύτερη μέρα του Πάσχα του 1944, λίγο πριν από την αναμενόμενη αποχώρηση των Γερμανών. Ηταν 17 Απριλίου και αυτή η διάλυση του 5/42 συνοδεύτηκε με τη δολοφονία του Ψαρρού. Δολοφονία που ηθικοί αυτουργοί του θεωρήθηκαν ο Αρης Βελουχιώτης, ο Γεώργιος Σιάντος και ο στρατηγός Σαράφης και φυσικός αυτουργός ο ταγματάρχης Θύμιος Ζούλας. Οι λόγοι που επικαλέστηκε ο ΕΛΑΣ γι’ αυτή την ενέργειά του ήταν πως φιλοβασιλικά στελέχη του 5/42 όπως ο Θύμιος Δεδούσης συνεννοούνταν με τους Γερμανούς και πολλοί από τους αντάρτες του Ψαρρού εισχωρούσαν ήδη στα Τάγματα Ασφαλείας. Ο πραγματικός λόγος όμως – σύμφωνα με τον συγγραφέα – ήταν πως λίγο πριν από το Συνέδριο του Λιβάνου «η ηγεσία του ΚΚΕ υπολόγιζε περισσότερο στον συσχετισμό δυνάμεων επί του εδάφους παρά σε μια πολιτική διαπραγμάτευση ως την προσφορότερη μέθοδο προκειμένου να πρωταγωνιστήσει στις εξελίξεις» (σ. 243). Για τον συγγραφέα δεν χωρούν αμφιβολίες πως το ΚΚΕ θεωρούσε τη βία ως μέσο για την κατάκτηση της εξουσίας. Το ερώτημα όμως που απασχολεί τους περισσότερους ιστορικούς ερευνητές είναι, αν παρά αυτή τη βούληση του ΚΚΕ να χρησιμοποιήσει βία για την κατάκτηση της εξουσίας, αυτό είχε αποκλείσει εκ των προτέρων τις ειρηνικές μεθόδους για τη συμμετοχή του στη μεταπολεμική εξουσία ή στη βία τελικά το οδήγησε η Λευκή Τρομοκρατία. Εύκολη απάντηση δεν υπάρχει. Κρατώ όμως την πολύπλευρη προσέγγιση που έχει ο Πολυμέρης Βόγλης στο ερώτημα (βλέπε: «Η αδύνατη Επανάσταση», Αλεξάνδρεια, 2016). Πάντως σύμφωνα με τον συγγραφέα το ΚΚΕ στην αρχή της Αντίστασης, όσο δεν είχε σταθεί καλά στα πόδια του και επιζητούσε τη στρατιωτική και υλική βοήθεια της ΣΣΑ, ήταν πιο ανοικτό στους άλλους αντάρτικους σχηματισμούς. Αλλά στη συνέχεια ανέπτυξε το «Σχέδιο Μακρίδη» για την κατάληψη της πρωτεύουσας «συγχρόνως ή αμέσως μετά την αποχώρησιν (…) των στρατευμάτων Κατοχής» (σ. 271).

Ο συγγραφέας όμως στους ηθικούς αυτουργούς εντάσσει και τη βρετανική ΣΣΑ, η οποία κατόπιν και των οδηγιών από το Κάιρο και το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής (ΣΣΜΑ) δεν βοήθησε όσο θα μπορούσε τον Ψαρρό, για να ενισχυθεί υλικά και στρατιωτικά. Η αναβλητικότητα του ΣΣΑ οφειλόταν βεβαίως στο ότι ο ΕΛΑΣ τού ήταν πολύ χρήσιμος, μια που αναμφισβήτητα ήταν ο πρωταγωνιστής στην Αντίσταση κατά των Γερμανών. Αν και ο συγγραφέας παρακολουθώντας τα Αρχεία παρατηρεί τάσεις στην ηγεσία του ΚΚΕ, όταν πλέον είχε γίνει βέβαιη η ήττα του Χίτλερ, να υποτιμηθεί η Αντίσταση για χάρη της μεταπολεμικής κατάκτησης της εξουσίας. Αλλοι ιστορικοί διαφωνούν με αυτό το συμπέρασμά του.

Ιστορικές λεπτομέρειες

Κόλαφος για κάθε είδους φανατισμό

Υπάρχουν πολλές ενστάσεις για την ικανότητα του Ψαρρού να καθοδηγήσει ένα σώμα με τόσο διαφορετικές απόψεις των μελών του. Ηταν τόσο πολύ ανεκτικός – ισχυρίζονται πολλοί και ο συγγραφέας – που αυτό δεν συνήδε με τη στρατιωτική πειθαρχία που απαιτεί ένας ηγέτης αντάρτικου σώματος. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, ούτε καν των δολοφόνων του, για την ακεραιότητα του χαρακτήρα και της ηθικής του. Ακόμα και αυτοί που τον δολοφόνησαν, δικαιολογήθηκαν πως το έκαναν γιατί αυτός δεν μπορούσε να αντισταθεί στα σχέδια των συνεργατών του που επιδίωκαν τη συνεργασία με τους ναζί και ήθελαν την επάνοδο της βασιλείας. Ακόμη και έτσι όμως η δολοφονία του ήταν μια αποτρόπαια πράξη, για την οποία το ΚΚΕ ακόμη αναζητεί δικαιολογίες. Ο συγγραφέας έχει οργώσει τα Αρχεία, τις μονογραφίες, την αρθρογραφία και τη βιβλιογραφία για το θέμα για να προσεγγίσει πέρα από το πνεύμα της εποχής που οδήγησε στη δολοφονία του Ψαρρού και απίστευτες λεπτομέρειες γύρω απ’ αυτήν. Ενα βιβλίο κόλαφος για κάθε είδους φανατισμό και κάθε είδους λατρεία της εξουσίας.

Ιωάννης Δ. Στεφανίδης

5/42 Ανεπιθύμητοι

και αναλώσιμοι

Οι αντάρτες του συνταγματάρχη Ψαρρού και ο κατοχικός εμφύλιος 1943-44

Πρόλογος: Ιωάννης Ο. Ιατρίδης

Εκδ Επίκεντρο, 2022, Σελ. 312

Tιμή 20 ευρώ