Είναι αναγνωρίσιμος με την πρώτη ματιά. Μαρμάρινος και περήφανος, αιώνιος προστάτης των ιερολοχιτών που έπεσαν ηρωικά σε μια από τις κομβικότερες μάχες στον αρχαίο ελληνικό κόσμο: εκείνη της Χαιρώνειας που επισφράγισε οριστικά την κυριαρχία των Μακεδόνων στον ελλαδικό χώρο υπό τη βασιλεία του Φιλίππου. Πόσες όμως αθέατες στο ευρύ κοινό όψεις κρύβονται κάτω από τον μαρμάρινο όγκο του;

Ο Λέων της Χαιρώνειας 2.339 χρόνια μετά την ανέγερσή του και 120 χρόνια μετά την αναστήλωσή του ετοιμάζεται να λύσει τη σιωπή του και να αποκαλύψει, μεταξύ άλλων, πού είναι προσανατολισμένο το βλέμμα του. Σε ποιο σημείο του σώματός τους έχουν δεχτεί το φονικό χτύπημα οι ιερολοχίτες και με τι είδους όπλο. Με ποιον ιδιαίτερο τρόπο έχουν ταφεί. Για ποιον λόγο, αν και επίλεκτο σώμα οπλιτών, δεν κτερίστηκαν με τα όπλα τους. Διότι θα είναι ένας εκ των πρωταγωνιστών της επικείμενης αρχαιολογικής έκθεσης που ετοιμάζει το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης υπό τον τίτλο «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» και η οποία θα επιχειρήσει να μας μεταφέρει την εμπειρία της φονικής μάχης.

«Πρόκειται για μια έκθεση που έχει ως σημείο αναφοράς τον άνθρωπο και η οποία μέσα από τις γραπτές πηγές και από αρχαιολογικά αντικείμενα, ορισμένα από τα οποία δεν έχουν δει ούτε αρχαιολόγοι, να τεκμηριώσει οπτικά τη μάχη. Στόχος μας δεν είναι να αποδώσουμε τον ηρωισμό και το μνημειώδες της σύγκρουσης, αλλά μέσα από τη σκηνογραφία ο επισκέπτης να βιώσει όσα ένιωσαν όσοι βρέθηκαν στο πεδίο, ένα πραγματικό σφαγείο» εξηγεί ο δρ Παναγιώτης Ιωσήφ, ο οποίος επιμελείται την έκθεση μαζί με τον δρα Ιωάννη Φάππα.

Η ιστορία

Ο Φίλιππος προσπαθεί να κυριαρχήσει στον ελλαδικό χώρο. Ο μεγάλος του εχθρός είναι η Αθήνα, που προσπαθεί να ανακτήσει τη δόξα του παρελθόντος υπό την καθοδήγηση του Δημοσθένη. Οι Αθηναίοι συμμαχούν, μεταξύ άλλων, με την ηγέτιδα δύναμη της εποχής, τη Θήβα. Η σύγκρουση καθίσταται αναπόφευκτη. Το ίδιο και η νίκη των Μακεδόνων που διαθέτουν πρωτοποριακές τακτικές και «πυρηνικά» όπλα για την εποχή τους, σύμφωνα με τον δρα Ιωσήφ.

Παγκόσμια πρώτη

Παρών – στην πρώτη του εμφάνιση στη διεθνή πολιτική σκηνή – ο Αλέξανδρος ως επικεφαλής του ιππικού. Παρών και στην έκθεση μέσα από το πορτρέτο του όπως το απέδωσε ο Αντι Γουόρχολ από τις συλλογές του MOMus. Και απέναντί του το επίλεκτο σώμα των αντιπάλων: ο Ιερός Λόχος της Θήβας. Με παρελκυστικές κινήσεις ο Φίλιππος παρασύρει τους εχθρούς, δημιουργείται ρήγμα στις τάξεις τους και το ιππικό βρίσκει την ευκαιρία να πλήξει εκείνους που δεν θα εγκατέλειπαν ποτέ τη θέση τους: τους 254 ιερολοχίτες.

Το φονικό όπλο

Η μακεδονική μάχαιρα – ένα κοντό μονόστομο ξίφος με πτηνόμορφη λαβή – που κραδαίνουν οι με ακροβατικές ικανότητες ιππείς θα σφαγιάσει ολόκληρο το σώμα των ιερολοχιτών με χτυπήματα κυρίως στο κεφάλι, όπως μαρτυρούν τα ίχνη στα κρανία των νεκρών. Ενα εξ αυτών – που μοιάζει σαν να έχει κοπεί με νυστέρι – θα έχει θέση στις προθήκες της έκθεσης, μαζί με ορισμένες από τις μάχαιρες κι ένα λίθινο φαγωμένο από τη χρήση ακόνι που τις διατηρούσε αιχμηρές.

Μια αλλιώτικη ταφή

Οι κατακρεουργημένοι ιερολοχίτες (τυλιγμένοι σε σάβανα δεμένα με κουμπιά που θα ταξιδέψουν από το μικρό αλλά ιδιαιτέρως καλοφτιαγμένο μουσείο της Χαιρώνειας στην Αθήνα) μεταφέρονται 3 χλμ. μακριά από το σημείο που έπεσαν και θάβονται όπως ήταν παρατεταγμένοι, ως σύνταγμα, σε επτά στίχους, με τους ψηλότερους και δυνατότερους μπροστά. Ο λάκκος με τους 252 σκελετούς και τις δύο καύσεις καλύπτεται με έναν τύμβο.

Χωρίς όπλα

Τα μόνα όπλα που βρέθηκαν στον ταφικό περίβολο των ιερολοχιτών είναι οι αιχμές ακοντίων που είχαν σφηνωθεί στα νεκρά σώματά τους. Κτερίζονται με τις στλεγγίδες τους, τα μεταλλικά εξαρτήματα απολέπισης του σώματος (έχουν βρεθεί 92), κίνηση που σύμφωνα με τον επιμελητή έχει συμβολικό χαρακτήρα καθώς οι ιερολοχίτες τάφηκαν τιμητικά όχι ως «οπλίται» αλλά ως «πολίται».

Ο λέων

Ο ταφικός περίβολος με τον λέοντα κατασκευάζεται το 316 π.Χ., 22 χρόνια μετά τη μάχη από τον Κάσσανδρο, που επανιδρύει την κατεστραμμένη από τον Αλέξανδρο Θήβα (335 π.Χ.) – στην έκθεση θα δούμε για πρώτη φορά ίχνη από το στρώμα καταστροφής – και τιμά το παρελθόν της. Ο λέοντας, (υποθετικού) ύψους 5,7 μ., τοποθετείται σε βάση περίπου 4,5-5 μ. να κοιτάζει προς το σημείο στο οποίο έπεσαν νεκροί οι ιερολοχίτες και όπου ανεγέρθηκε ο τύμβος για τους 500 πεσόντες Μακεδόνες. Εκτιμάται πως ο κάθε στρατός είχε δύναμη περίπου 30.000 ανδρών. Μόνο το 20%-30% του υλικού του περιβόλου, της βάσης και του λέοντα, που βρέθηκε σε κομμάτια, είναι αυθεντικό. «Αυτό που βλέπουμε σήμερα είναι μια επανερμηνεία των αρχών του 20ού αιώνα» εξηγεί ο Πάνος Ιωσήφ. Στην έκθεση θα δούμε πώς ήταν στη μνημειώδη φάση του. Να σημειωθεί ότι ο προϋπολογισμός για την αναστήλωσή του το 1897 ήταν 20.000 δρχ. Το έργο που ολοκληρώθηκε το 1903 κόστισε 69.000 δρχ.

Οι απέναντι

Χώρος στην έκθεση που θα περιλαμβάνει περί τα 260 αντικείμενα – ανάμεσά τους τα ημερολόγια του αυτοδίδακτου αρχαιολόγου Παναγιώτη Σταματάκη που ανέσκαψε το μνημείο της Χαιρώνειας (1878-9) και τις επιστολές του Γεωργίου Σωτηριάδη που ανέσκαψε τον τύμβο των Μακεδόνων (1902-3) – από 25 ελληνικά και δύο μουσεία του εξωτερικού και τέσσερις ιδιωτικές συλλογές, θα υπάρχει και για τους Μακεδόνες: για τον τύμβο ύψους 7 μ. και διαμέτρου 70 μ., που κάλυψε την τέφρα τους, τα όπλα τους, αιχμές από δόρατα και σάρισες, μάχαιρες, αλλά και προσωπικά τους αντικείμενα, όπως μια χάντρα-φυλαχτό.